Het voorbije joodse dordrecht
Voorgoed verdwenen in de oorlog: het
gezin van de Dordtse Elizabeth Peper
Zij is de allerlaatste, maar dat berust alleen maar op toeval.
Vooraan op deze website staat Lijst 2. Daarin worden alle joden genoemd die in Dordrecht zijn geboren, maar de stad voor de oorlog al hadden verlaten. Ze waren verhuisd, getrouwd of geëmigreerd. Ze waren oud-Dordtenaren geworden. Maar oorspronkelijk kwamen zij uit Dordrecht, en dus bleven zij erbij horen. Je geboorteplaats blijft altijd dezelfde.
Helemaal onderaan Lijst 2 staat ze: Elizabeth van Zanten-Peper. Geboren in Dordrecht, op 26 september 1879, en in Rotterdam getrouwd, op 6 juni 1906, met Nathan van Zanten, van wie ze voor de oorlog alweer scheidde. Dat Elizabeth aan het slot van die lijst ‘prijkt’, heeft alleen maar met haar voormalige trouwnaam te maken: de Z, de allerlaatste letter van het alfabet.
Er is een reden dat Elizabeth op Lijst 2 staat: ook zij is vermoord in de oorlog, en met haar zijn ook de drie kinderen die zij met Nathan kreeg, omgebracht: Veronika, Juda en Abraham – die alle drie musicus waren, zoals hun vader pianist was. Deze drie nakomelingen waren trouwens niet de enigen van wie Elizabeth beviel. Ze heeft er nog drie gebaard, die evenwel kort na de geboorte zijn gestorven.
Leed stapelde zich al vroeg onbarmhartig op bij deze voormalige Dordtse vrouw.
Het leven van Elizabeth, dat zo bruusk en gruwelijk eindigde in Auschwitz, is op papier voortreffelijk gedocumenteerd, en digitaal makkelijk vindbaar. De geboorteakte is in een ommezien te downloaden, evenals haar overlijdensakte. En dan zijn er natuurlijk die andere papieren die memorabele momenten in ieders leven ambtelijk markeren, zoals de huwelijksakte of de gezinskaart.
In beeld blijft Elizabeth echter onzichtbaar. Alle pogingen ten spijt zijn nergens foto’s aangetroffen, noch van haar noch van de kinderen. Visueel is Elizabeth een gezichtsloze gebleven, een lot dat zij met meerderen op deze website deelt: van sommige joodse Dordtenaren zijn nu eenmaal geen afbeeldingen (meer) beschikbaar.
Foto of niet − dit neemt allemaal niet weg dat Elizabeth evengoed een willoos slachtoffer is geworden van de moorddadige nazi’s. En daarom wordt ook haar levensloop zo goed als mogelijk geschetst op deze website, die immers bovenal is bedoeld om omgebrachte joodse stadgenoten terug te brengen in de herinnering.
Een klein verhaal als een portret in woorden, van een onbekende, vergeten Dordtse vrouw.
 |
In het jaar dat Elizabeth Peper er werd geboren, in 1879, zal de Mariënbornstraat er nog niet zo hebben uitgezien. Maar in de jaren zestig van de vorige eeuw was de straat verloederd, afbrekenswaardig. Deze foto is uit die tijd. Een man loopt met een flesje melk vanaf het Stek de Mariënbornstraat in; hij weet nog niet dat de straat compleet gesloopt zal worden. De trap achter de auto is die van het oude Dordtse archief. |
Rondtrekken
De band met Dordrecht was er al. De moeder van Elizabeth is er namelijk geboren. Dat is Veronika Appel, zij kwam ter wereld op 16 augustus 1858.
Met Veronika is iets opmerkelijks aan de hand. Dat moet eerst even worden uitgelegd.
Veronika heet eigenlijk voluit, althans in het bevolkingsregister van Dordrecht: Veronika Gersoni Appel. Die eerste achternaam hangt samen met die van haar moeder, Saartje (‘Sara’) Gersoni (soms abusievelijk geschreven als Garsoni). Zij is geboren in Leeuwarden op 14 september 1826. Saartje trouwde op 17 februari 1864 in Dordrecht met koopman Gerard Joachim Appel, geboren in Venlo op 15 mei 1821. Bij dat huwelijk zijn de drie kinderen Gersoni gewettigd. Behalve Veronika waren dat Kaatje (Goes, 29 augustus 1852) en Sientje Gersoni (Rotterdam, 12 juni 1856). Deze onechte kinderen werden hiermee als echte, wettige kinderen aangenomen en overgeschreven.
Het gezin Appel − vader, moeder en de drie kinderen − vestigde zich op 31 december 1859 in Dordrecht, komend uit Amsterdam. Hoe dit te rijmen is met de geboorte van Veronika in het jaar ervoor, is niet te verklaren. De geboorteplaats van Veronika is in het register gecorrigeerd naar Dordrecht; de ‘onderliggende’ plaatsnaam is niet goed te lezen. Hoe dan ook: het gezin trok duidelijk rond, misschien woonde het eerder al in Dordrecht en lieten de Appels zich later pas officieel registeren.
Op 13 juni 1860 kreeg Saartje overigens nog een (doodgeboren) kind, Joachim genaamd, nu in Numansdorp.
Saartje Appel-Gersoni is overleden in Dordrecht op 5 augustus 1880. Gerard Joachim is hertrouwd, met Beletje Korper. Maar dit verder terzijde.
 |
De huwelijksakte van Emanuel Peper en Veronika Appel, waarin zij erkennen Saartje “bij elkander te hebben verwekt”. |
 |
Venter E. Peper (Emanuel) woont volgens het ‘Adresboek’ van 1879 in het Oortjesbleekje, op nummer 738a. Maar Elizabeth is geboren op nummer C737. De familie Peper heeft op en af in de Mariënbornstraat gewoond. |
Omvangrijk
Terug naar Veronika Appel, de moeder van Elizabeth. Zij trad in het huwelijk, op 9 november 1876, met venter en koopman Emanuel Hartog Peper (Amsterdam, 20 januari 1850). Zij was achttien jaar oud, hij al 26. Het gezin dat zij zouden stichten, werd nogal omvangrijk: veertien kinderen – een aantal dat trouwens indertijd niet ongewoon was.
Eén kind, eersteling Saartje, werd ook al erkend bij het huwelijk van haar ouders. De vader wordt niet genoemd. Maar Saartje is kort voor de bruiloft geboren, op 12 augustus 1876. Het is meer dan aannemelijk dat Emanuel gewoon die vader is. In de huwelijksakte wordt dit namelijk geopenbaard. “Hetwelk zij voor hunne dochter erkennen benevens bij elkaar verwekt”, staat daar alleszeggend.
Saartje is volgens de geboorteakte geboren in de Mariënbornstraat, op nummer C 734. Drie jaar later volgt het derde kind, Elizabeth, in 1879 (tussendoor beviel Veronika van een jongen, Hartog, die na drie maanden overleed, zie onderstaand overzicht). Elizabeth kwam eveneens ter wereld in de Mariënbornstraat, maar op nummer C 737. In het Dordtse Adresboek van 1879 wordt Emanuel ook genoemd, als de venter E. Peper. Alleen woonde hij volgens dit boekje met zijn gezin op nummer 738a.
[Dit specifieke nummer was onderdeel van het zogeheten Oortjesbleekje, een slop achter de Mariënbornstraat. Ook de nummers C 733-737 hoorden hier bij, maar C 738b en 3 weer niet. Het Oortjesbleekje bestond volgens de Dordtse archievenonderzoekster Erica van Dooremalen uit een rijtje van acht aaneengesloten huisjes. Deze zijn in 1884 in het openbaar verkocht en in de jaren twintig van de vorige eeuw afgebroken.]
Na Elizabeth volgde Bertha, maar die is in 1881 in Amsterdam geboren. De familie Peper was dus al weg uit Dordrecht, na een verblijf van zeker drie jaar. Maar niet voorgoed; zij keerde steeds weer terug, zoals uit het bevolkingsregister valt op te maken. Op 13 oktober 1884 vestigde het gezin zich in de Torenstraat, op nummer 46, naderhand omgenummerd tot 11. Op 20 februari 1885, vier maanden later, reisden ze terug naar Amsterdam, om volgens Van Dooremalen in de periode 1892-1893 wederom in Dordrecht te wonen.
Andermaal trokken ze, nog inclusief Elizabeth, naar Dordrecht, deze keer op 1 februari 1909, komend uit Rotterdam. Emanuel’s beroep is nu iets preciezer genoteerd: koopman in galanterieën. Het adres is opnieuw de Mariënbornstraat, nummer 48. (De straat is per 11 en 12 juni 1884 hernummerd: C733-C737 is geworden 44g-44n.) Elizabeth ontbreekt nu bij de gezinsleden, maar zij was ondertussen dan ook al dertig jaar oud.
Al die verhuisbewegingen laten het overduidelijk zien: de joodse familie Peper leidde een zwervend bestaan − en onderweg worden telkens nieuwe kinderen geboren. De verschillende geboorteplaatsen getuigen daarvan.
 |
|
Op dit kaartje is de locatie te zien van het Oortjesbleekje (de groene streep). |
De huisjes werden in de ‘Dordrechtsche Courant’ van 12 oktober 1884 ter verkoop aangeboden. |
Veertien
In chronologische volgorde volgen hier nu eerst de gegevens over de veertien kinderen Peper die in archieven konden worden gelokaliseerd. Zes van hen zouden worden vermoord in de Tweede Wereldoorlog. Slechts twee van hen, Jacob en Gerard, doorstonden de Holocaust.
De kinderen konden maar moeizaam worden opgespoord. Soms klopten de geboortedata niet, soms waren er administratief opeens kinderen verdwenen. Dat was nogal verwarrend. Elizabeth bijvoorbeeld is volgens handgeschreven notities in het Dordtse bevolkingsregister van 1890-1917 geboren in Dordrecht op 26 februari 1878 (in plaats van 26.9.1879). Terwijl er in de burgerlijke stand van Dordrecht toch heus maar één Elizabeth Peper voorkomt als kind van Emanuel en Veronika, en wel dat geboren op 26.9.1879. Een administratieve fout?
Nog enkele voorbeelden: Hartog nummer 2 is ‘in Amsterdam’ gedateerd op 10.2.1892, in plaats van op 10.2.1882. In Amsterdam duikt in het ene bevolkingsboek ene Bertha op, geboren in Amsterdam op 25 februari 1881, die in een andere bevolkingsadministratie weer ontbreekt, terwijl de broers na haar, Jacob en Gerard, daarin wél voorkomen. In de ene administratie staan tussen 1876 en 1892 slechts acht kinderen geregistreerd, in de andere slechts vijf. Op de website ‘Het Stenen Archief’ is bij de gegevens over vader Emanuel sprake van tien kinderen, volgens de Rotterdamse gezinskaart hebben hij en Veronika evenwel niet meer dan vier kinderen.
Dit alles heeft zijn weerslag gekregen in het onderstaande overzicht. Het is samengesteld op basis van de uiteenlopende bevolkingsregisters van Dordrecht, Amsterdam, Rotterdam en Den Haag, maar de betrouwbaarheid is niet volledig gegarandeerd.
 |
Het kindertal van Emanuel en Veronika wordt in afwisselende bevolkingsregisters steeds anders genoteerd. Soms ontbreken er kinderen, die elders weer wel worden genoemd. |
Marokko
Dit is, naar beste kunnen achterhaald, de kroost van Emanuel en Veronika:
| 1. Saartje, geboren in Dordrecht, 12.8.1876 – overleden in Dordrecht 23.8.1898, op 22-jarige leeftijd. | ||||||||||
| 2. Hartog, geboren in Dordrecht, 26.8.1878 – overleden in Dordrecht 25.12.1878, al na vier maanden. | ||||||||||
| 3. Elizabeth, geboren in Dordrecht, 26.9.1879 – omgebracht in Auschwitz, 15.10.1942, 63 jaar. | ||||||||||
| 4. Bertha, geboren in Amsterdam, 25.2.1881 – overleden: onbekend | ||||||||||
| 5. Rosette, geboren in Amsterdam, 25.9.1881, overleden in Sobibor, 14.5.1943, 61 jaar. Getrouwd met schapenhandelaar Hadje Abdasalam Aziria (Er. Rif, Marokko, 20.4.1880). Drie kinderen: |
||||||||||
| 1. Emanuel, (Rotterdam, 15.11.1907), | ||||||||||
| 2. Hamama (Rotterdam, 28.12.1909) en | ||||||||||
| 3. Juan Absalam (23.1.1913). | ||||||||||
| 6. Hartog nummer 2, geboren in Amsterdam, 10.2.1882 – omgebracht in Sobibor, 20.3.1943, 61 jaar oud, transportarbeider van beroep. Getrouwd met Kaatje Flora (Rotterdam, 2.12.1903 – Auschwitz, 23.11.1942, 38 jaar). Twee kinderen: |
||||||||||
| 1. Saartje Peper (Rotterdam, 8.2.1931 – Auschwitz, 23.11.1942; 11 jaar) en | ||||||||||
| 2. Roosje (Rotterdam, 23.8.1934 – Auschwitz, 23.11.1942; 8 jaar). | ||||||||||
Eén zoon:
|
||||||||||
| 8. Gerard, geboren in Amsterdam, 13.12.1885 – overleden in Amsterdam, 4.12.1968, 82 jaar. Stoffeerder van beroep. Eerst getrouwd geweest met Saartje Cohen, daarna op 22.4.1936 in Den Haag hertrouwd met Geertruida Gerritsen (Arnhem, 10.2.1902). | ||||||||||
| 9. Abraham, geboren in Amsterdam, 1-5-1890, omgebracht in Auschwitz, 31-1-1944, 53 jaar. Koopman. Getrouwd op 1.10.1924 in Rotterdam met Petronilla Hendrica van Beers (Vlissingen, 27.6.1899) die de oorlog heeft overleefd. | ||||||||||
| 10. Catharina, geboren in Amsterdam, 22.10.1887 – omgebracht in Sobibor, 28.5.1943, 55 jaar oud. Ongehuwd. | ||||||||||
| 11. Philip, geboren in Rotterdam, 23.2.1898, – overleden in Rotterdam,11.10.1899, na 19 maanden. | ||||||||||
| 12. Wolf, geboren in Den Haag, 14.12.1893 – overleden in Rotterdam, 24.12.1930, 37 jaar. Getrouwd op 9.8.1916 in Rotterdam met de rooms-katholieke Jacoba Smit (Rotterdam, 30.9.1898). Eén dochter: |
||||||||||
| 1. Maria Veronica Peper (Rotterdam, 27.12.1921). | ||||||||||
| 13. Louis, geboren in Den Haag, 26.1.1896 – omgebracht in Auschwitz, 30.9.1942, 46 jaar. Getrouwd op 9.12.1931 in Amsterdam met de Duits-Evangelische Friede Herta Schorz (Elberfeld, Duitsland, 10.5.1908). | ||||||||||
| 14. Emma, geboren in Rotterdam, 2.8.1900 – omgebracht in Auschwitz, 4.3.1944, 43 jaar. Op 21.23.1928 in Rotterdam getrouwd met transportarbeider Cornelis Pieter Eshuis (Delft, 25.3.1896; geen religie). |
||||||||||
 |
Van Elizabeth Peper is geen enkele portretfoto gevonden. Noodgedwongen worden hier alleen ambtelijke documenten getoond; die zijn meestal wel voorhanden. Dit is de geboorteakte van Elizabeth: ze kwam ter wereld om 9 uur ’s ochtends in het pand C737 van de Mariënbornstraat |
Derde kind
Deze vrij zakelijke opsomming van familiedata was enigszins noodzakelijk, om een idee te kunnen geven van de afkomst van Elizabeth Peper, de hoofdpersoon van dit verhaal. Zij stamt uit een groot gezin dat niet bepaald in één gemeente is geworteld. Maar voor zover dat controleerbaar was, staat dit in ieder geval vast: Elizabeth was het derde kind van het echtpaar Peper. En bij haar wordt de draad nu weer opgepakt.
Om 9 uur in de ochtend verscheen zij op de wereld, volgens de geboorteakte in het huis dat haar ouders in Dordrecht hadden betrokken: nummer C 737 van de Mariënbornstraat, midden in de middeleeuwse binnenstad. Over hoe haar leven zich ontwikkelde in de decennia die daarop volgden, is in openbare bronnen niets terug te vinden. Behalve natuurlijk over haar huwelijk, nu eenmaal een officiële gebeurtenis, ook voor de bureaucratie. Dat trouwen had in Rotterdam plaats, op 6 juni 1906. Daar was zij kennelijk beland na haar vertrek uit Dordrecht.
Zes-en-twintig was Elizabeth toen zij het ja-woord gaf aan de 22-jarige Nathan van Zanten, een geboren Rotterdammer (30 januari 1884), zoon van Juda van Zanten en Annetje Droomer, en pianist van beroep. De echtelieden waren beiden joods, of ‘Isr.’ zoals dat destijds werd omschreven.
Hun eerste kind leefde niet lang. Emanuel kwam ter wereld op 27 juli 1906, iets meer dan twee maanden later stierf hij al, op 8 oktober. Het tweede kind, Annetje, had een nog korter leven, van 18 mei 1907 tot en met 23 juni, zo’n vijf weken. Vervolgens verscheen op 6 oktober 1908 Veronika, ongetwijfeld vernoemd naar haar oma. Op Veronika volgde Juda, op 22 februari 1910.
Vervolgens kreeg Elizabeth in één jaar twee kinderen − als eerste Abraham, op 29 januari 1914, en aan het eind van dat jaar, op 10 december, Jetje. Maar deze tweede dochter was evenmin een lang leven gegund. Ze overleed op 3 januari 1915, iets meer dan drie weken na de geboorte. En daarmee was het gezin klaarblijkelijk voltooid. Elizabeth koos nadrukkelijk niet voor hetzelfde hoge aantal kleintjes als haar ouders.
Die ouders, Emanuel en Veronika, overleden in de jaren tien van de vorige eeuw. Emanuel ging als eerste heen, op 66-jarige leeftijd op 11 juli 1916, dus anderhalf jaar nadat zijn vijfde kleinkind was gestorven. Zijn echtgenote Veronika werd zestig, zij stierf op 19 juni 1919. Beiden zijn begraven op de joodse begraafplaats in Rotterdam, aan het Toepad.
 |
Elizabeth trouwde als 26-jarige op 6 juni 1906 met de joodse pianist Nathan van Zanten, zoals de gezinskaart laat zien. Zij woonde inmiddels in Rotterdam. Zij kreeg met Nathans zes kinderen, van wie er drie nog als baby overleden. |
 |
Elizbeth’s zoon Abraham, Bram genoemd, gaf aan huis cellolessen: een advertentie in ’Het Joodsche Weekblad’ van 24 juli 1942. |
 |
De persoonskaart van Elizabeth uit het archief van de Joodsche Raad. Met rood potlood is genoteerd dat zij op transport is gesteld op 12 oktober 1942. Drie dagen later werd ze in Auschwitz vergast. |
Muzikaal
Alle kinderen Van Zanten zijn geboren in Rotterdam. Hun ouders verhuisden dikwijls, zo blijkt uit de gezinskaart, maar bleven altijd binnen deze stad. Nog een overeenkomst tussen de kinderen is hun muzikaliteit. Veronika wordt op de website ‘Joods Monument’(JM) een “begaafd musicus” genoemd, net als haar broer Abraham.
Veronika “speelde in een zigeunerorkest dat in Rotterdam in chique gelegenheden optrad”. Juda werd pianist, in navolging van zijn vader. Abraham speelde, althans volgens de overlevering, “al op jeugdige leeftijd in het Concertgebouworkest”, aldus JM.
Om maar bij de kinderen te blijven: zowel Veronika als Juda bleef ongetrouwd. Abraham (‘Bram’) bleef evenwel niet partnerloos. Hij verloofde zich midden in de oorlog, op 4 oktober 1942 met Roosje Mol, geboren in Rotterdam op 12 december 1922. Ze woonden in dezelfde straat, de Hugo Molenaarstraat, zij op nummer 21, hij op nummer 3a. Bram gaf thuis cellolessen, hij adverteerde ermee in Het Joodsche Weekblad van 24 juli 1942.
Zijn ouders waren toen allang niet meer bij elkaar. Volgens de gezinskaart scheidden Elizabeth en Nathan op 30 januari 1933, hoewel de echtscheiding al op 14 november 1932 was uitgesproken door de Arrondissementsrechtbank in Rotterdam. Op 19 april 1933 hertrouwde Nathan, met de rooms-katholieke Clara Jansen (Den Haag, 3 maart 1899). Zij krijgen twee kinderen, zoon Nicolaas (Rotterdam, 7.1.1934) en dochter Wilhelmina (Rotterdam, 18.12.1935). Een jaar later overlijdt op het adres Bergweg 81 hun vader Nathan, op 31 oktober 1936, 52 jaar oud.
 |
De ouders van Elizabeth zijn begraven op de joodse begraafplaats in Rotterdam aan het Toepad. Vader Emanuel overleed in 1916, moeder Veronika in 1919. |
 |
Nathan van Zanten scheidde van Elizabeth in 1932. Hij hertrouwde in 1933, maar overleed drie jaar later, in oktober 1936. Ook hij is begraven aan het Toepad. |
Potlood
Elizabeth is na de echtscheiding alleen gebleven. Zij huisde nog altijd in Rotterdam, in de oorlog op het laatst aan de Eendrachtstraat 136a. Volgens ‘Joods Monument’ woonden haar zus Catharina en haar dochter Veronika bij haar in. In het reusachtige Arolsen-Archief van nazi-slachtoffers in het Duitse Bad Arolsen bevindt zich de archiefkaart die haar wrede lot tekent: met rood potlood is dwars over haar (eveneens rode) persoonsgegevens genoteerd ‘Tr 12/10/42’, ofwel: op 12 oktober 1942 is zij afgevoerd naar een concentratiekamp. In feite was deze term je doodvonnis.
Drie dagen later werd Elizabeth vergast in Auschwitz. Ze is 63 jaar oud geworden. Haar dochter Veronika was blijkbaar al iets eerder opgepakt. Zij is op 30 september 1942 in Birkenau, naast Auschwitz, om het leven gebracht, op 33-jarige leeftijd. Het leven van haar zus Catharina eindigde zeven maanden later, in het afgelegen Sobibor, vlakbij de grens met Rusland, op 28 mei 1943, 55 jaar oud.
In de doodsoorden van de nazi’s verloren ook andere familieleden van Elizabeth hun leven, zoals hierboven al viel te lezen. Haar broer Hartog, broer Louis, zus Emma, zus Rosette en broer Abraham werden er vernietigd. En van haar twee andere kinderen bleef net zomin iets over: Juda van Zanten vond zijn einde in de gaskamer van Auschwitz op 16 augustus 1942 (32 jaar), Abraham in die van Sobibor op 4 juni 1943 (29), tegelijk met zijn Roosje (20 jaar).
Zoon Abraham, de begaafde musicus, heeft volgens een bezoeker van ‘Joods Monument’ voor vertrek nog een briefje verstuurd; er staat niet bij aan wie.
Op 25 mei 1943 schreef hij: “Zeer Geachte heer, De dag is gevallen. Vanmiddag moeten mijn vrouw en ik ons melden en vertrekken waarschijnlijk naar Westerbork en dan naar Polen. Misschien maak ik een kleine kans om in een orkest te Westerbork geplaatst te worden. Ik zal u nimmer vergeten. Hartelijke groeten ook van mijn vrouw. Bram van Zanten.”
***
Nadat Elizabeth en de drie kinderen waren vernietigd, bestond het gezin Peper definitief niet meer. Met hun dood stopte alles; er waren geen overlevenden. Het graf van Nathan kan nog bezocht worden in Rotterdam, maar Elizabeth en hun drie kinderen zijn grafloos gebleven. Zij verwerden tot anonieme as dat verwaaide − en verdwenen zo voorgoed, in het niets.
 |
Op 9 oktober 1950 wordt in een Rotterdams boek met “akten van overlijden van vermisten” ook de dood van Elizabeth Peper (nr. 3653) genoteerd. Haar drie kinderen zijn eveneens vermoord, en daarmee was het complete gezin Van Zanten-Peper ten einde gekomen. Niemand overleefde de Holocaust. |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
