Het voorbije joodse dordrecht

Papendrechtse genealoge brengt 44 joodse families in Drechtstreek in kaart

Riet van Blokland

De dijksynagoge in Sliedrecht in 1985, nog in oude staat. Later werd het gebouwtje in stukken gesneden en in 2005 herbouwd, na de dijkverzwaring.
Foto: Collectie-Van Blokland

In 1988 en 1989, rond de jaarwisseling, hield het Gemeentearchief in Dordrecht een tentoonstelling, met de titel ‘Joods leven in Dordrecht’. De expositie kon alleen maar terugblikken. Er was helemaal geen joods leven meer in Dordrecht. Van de Mediene Dordrecht restte alleen nog de begraafplaats. Niettemin was de tentoonstelling in één opzicht ongebruikelijk: voor het eerst werd daar serieus aandacht geschonken aan de lokale joodse gemeenschap.

         Een van de bezoekers destijds was Riek van Blokland-Visser, een historica en genealoge uit het naburige rivierdorp Papendrecht. De tentoonstelling bracht iets bij haar teweeg: de wens, een steeds krachtiger wordend verlangen, om al die weggevaagde joodse families in kaart te brengen, en ook: om eventuele nabestaanden met elkaar in contact te brengen. Zo ontstond – vele jaren later – haar magnum opus: een digitaal, uitputtend en nauwlettend gecheckt bestand van joodse families in de Drechtstreek, van 1740 tot 1940.
         De website is een schatkamer voor onderzoekers, maar ook geldt: wat dreigde te vernevelen in de geschiedenis, is nu tenminste geboekstaafd.
         Zijdelings slaagde Riek van Blokland ook in haar andere opzet: dankzij haar belangeloze research kregen nakomelingen over joden die de Holocaust hebben doorstaan, inzicht in en overzicht van hun voorgangers. Zij zochten, soms verbaasd, contact met elkaar en ze organiseerden reünies, terwijl ze ingevlogen kwamen uit Israël of de Verenigde Staten.

Riet van Blokland

De voormalige slagerij van Marcus van Hechten aan Bosch 95 in Papendrecht, een van de joodse families in de Drechtstreek die Riek van Blokland onderzocht.
Foto: Collectie-Van Blokland

Crossline
H.W.G. (Riek) van Blokland-Visser was niet voorbestemd om de genealogie van Drechtstreekse joden te onderzoeken. Zij is geen joodse en beroepsmatig had ze met het joodse volk geen bijzondere affiniteit. Geboren in 1943 in Papendrecht kon ze ook geen bepalende herinneringen hebben aan de oorlog; daarvoor was ze veel te jong.
         Haar ouders hadden joodse onderduikers in huis gehad; dat vernam ze op latere leeftijd wel. Maar ze verborgen ook Amerikaanse en Engelse piloten, en verzetsmensen. Haar ouders bereidden deze mensen voor op hun tocht, in de winter van ’44-’45, naar het bevrijde Lage Zwaluwe, een crossline-tocht die begon bij de familie van Pieter de Koning aan het Oosteind in Papendrecht en via de Biesbosch en over de Nieuwe Merwede naar het zuiden liep, naar het noordelijke Brabant.
         Haar vader, W.M.C. Visser, had een jongste broer die tijdens de oorlog ook tegen de keer inging. Hij begeleidde onderduikers vanuit Amsterdam naar Papendrecht en Sliedrecht, en vandaar naar de overkant van de Beneden Merwede, naar de Biesbosch. Tijdens zulk verzetswerk, op 11 februari 1945, op weg naar Lage Zwaluwe met belangrijke papieren, sloeg de broer met zijn kano om op de Merwede, en verdronk.
         Maar de lotgevallen van joden, nee, die hadden aanvankelijk niet Riek van Bloklands speciale interesse.

Riet van Blokland

De Dordts-joodse familie Bremer. Op deze trouwfoto van 17 augustus 1921 staan bruidegom Louis Bremer, zoon van Hendrik Bremer en Rozetta den Hartog, en bruid Bertha Cohen, dochter van Israel Joseph Cohen (de Heer) en Henriette uit de Tuinen, met bruidsvrouwen.
Foto: Collectie-Van Blokland

Verzoek
Het veranderde in 1985, enkele jaren voor die Dordtse expositie. Als genealoog kreeg zij een verzoek – van Hollandse joden die vanuit Israël op bezoek waren in Nederland, zoekend naar eventuele familieleden. Of zij, inmiddels getrouwd, de families Van Straaten en Van Hechten uit Papendrecht, en de familie Den Hartog uit Sliedrecht in kaart kon brengen, benevens de takken ervan. Ze deed het, en kwam erachter dat sommige families onderdeel zijn van veel grotere netwerken, die tamelijk innig met elkaar verbonden zijn.
         Gaandeweg breidde Riek van Blokland haar onderzoek dan ook uit naar andere joodse families in de regio, een gebied dat ter plekke de Drechtstreek wordt genoemd. Vooral de Dordtse tentoonstelling gaf bij haar de doorslag. Ze wilde per se die verdwenen gemeenschappen zo volledig mogelijk schetsen, ze wilde het joodse volk genealogisch van dienst zijn. Om hun achtergronden beter te begrijpen las ze intussen Omzwervingen, waarin Chaim Potok beschrijft hoe het joodse volk door de eeuwen heen is vervolgd en verdreven, maar zich toch staande wist te houden, soms elders.

Riet van Blokland

De Dordtse metaalhandelaar Joseph Cohen (1871-1931) met zijn medewerkers op het bedrijfsterrein op de Staart, in circa 1931. Ook zijn familie-stamboom is opgesteld. Joseph is zoon van Meyer Joseph Cohen de Heer en Rozetta Philip de Heer .
Foto: Collectie-Van Blokland

Indrukwekkend
Op haar website staat het resultaat van haar jarenlange naspeuringen, die ze in 2008 afsloot. Wie er losjes doorheen ‘bladert’, raakt al snel geïmponeerd. De genealogische overzichten zijn overweldigend, in hun details en door het beeld dat zij in hun totaal geven. De website geeft in feite een röntgenfoto van de joden in de Drechtstreek, een indringend terugblik op eeuwenoude, uitgegomde gemeenschappen.
         Tientallen families zijn met bronvermelding gerangschikt en gecatalogiseerd, welgeteld 44. Zij heten: Allemans, Andriessen, Van Berenstein, Van Bergen, Boas, Boers, Braadbaart, Van Brakel, Bremer, Van Dam, Davidson, First, Foks, Frank, De Gelder, Van de Graaf, Van Gogh, Godslaar, Den Hartog, Van Hechten, De Heer, Cohen de Heer, Hemelraad, Heymans, De Jong, Kosman, Koster, Levisson, Leevenson, De La Meuse, Meyer, Monasch, De Mug, Noach, Oudemans, Pardo, Polak, Rubens, Sluis, Van Straaten, De Vries, Witstein, Zadoks en Zanger.
         Waar mogelijk zijn bij diverse families verhalen toegevoegd, akten en foto’s. Al researchend stuitte zij op voorvallen die haar aangrepen – en die haar tegelijk motiveerden om onvermoeibaar door te zetten. Zoals het verraad van de 25-jarige joodse student Jacob Meyer van Straaten uit Alblasserdam. Hij was ondergedoken in Arkel, werd voor 7,50 gulden aangegeven door buurtbewoner Stap, opgepakt en vermoord in Sobibor, op 21 mei 1943.
        

Riet van Blokland

Nog een joodse familie van wie de genealogie is uitgeplozen: Van Straaten. Op deze foto uit circa 1897 v.l.n.r. Jaques J. van Straten, Louise Spiegelberg en de kinderen Adèle, Elsa en Joseph J.
Foto: Collectie-Van Blokland

Kopschuw
Riek van Blokland leerde dat zij omzichtig, delicaat moet omgaan met het materiaal: joodse families zijn begrijpelijker wijs wantrouwend en kopschuw als het om persoonsgegevens gaat. Dit is ook de voornaamste reden dat zij alle onderzoek laat stoppen bij 1940. “Wat in de oorlog is gebeurd, is secuur geregistreerd”, zegt ze, doelend op de meerdere slachtofferboeken en -websites. “Maar tegelijk is wat toen is gebeurd, voor de nabestaanden oud zeer. Je komt in de privé-sfeer terecht, het wordt erg emotioneel.”
         Daarnaast is er ook een praktisch punt: van de overlevenden moet wettelijk de privacy worden beschermd.

Dijksynagoge
Klokkenluidster is Riek van Blokland ook geweest. In 1985 kreeg zij de tip dat het ‘jodenkerksie” in Sliedrecht, de dijksynagoge op de Rivierdijk, afgebroken zou worden, met het oog op de aankomende dijkverzwaring. Zij alarmeerde het Joods Historisch Museum, en zette uiteen dat toch op z’n minst geprobeerd moest worden om dit symbool van de joden in de Drechtstreek te bewaren. Maar het JHM kon niets doen, waarna Riek van Blokland “een eenmansactie” begon. “Daar stond ik met de pet in mijn hand in het gemeentehuis.”
         Het gemeentebestuur noch de Oudheidkundige Vereniging Sliedrecht schoot haar te hulp. Maar ze kreeg het desondanks voor elkaar, door publiciteit te veroorzaken. Een grote groep betrokkenen wist uiteindelijk, onder leiding van Ruth de Jong uit Gorinchem, te bereiken dat het gebouwtje in elf stukken werd gezaagd, opgeslagen en weer opgebouwd. In 2003 werd de synagoge gerestaureerd ingewijd en staat zij weer te pronken op de dijk.

* Google op Joodse bewoners in de Drechtstreek 1740-1940


< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'