NIEUWS

Tweeledige aandacht voor lot van de
Dordtse leraar Emanuel Hamburger

Omslag van het boekje Emanuel Hamburger
Het omslag van het boekje, dat te koop is in het
Museum Hoeksche Waard.
Foto Museum Hoeksche Waard

Kort na elkaar is er half 2021 toevalligerwijze hernieuwde aandacht gekomen voor het noodlot van de Dordtse advocaat en leraar mr. Emanuel Hamburger, in een boekje en op een website. Hamburger was een van de tien mannen die op 18 februari 1945 als slachtoffers van een Duitse wraakactie werden geëxecuteerd aan de Provincialeweg N 217 in Heinenoord.

Ontslagen
Op de website ‘Joods Erfgoed Rotterdam’ is op 19 juni 2021 een korte, feitelijke biografie geplaatst over Hamburger, zie: emanuel-hamburger. Het verband met Rotterdam is, dat Hamburger, geboren in Nijkerk op 8 augustus 1901, er sinds 22.10.1941 leraar geschiedenis, staatswetenschappen en recht was van het Joods Lyceum, gevestigd aan de Jeruzalemstraat in Rotterdam
        De Rotterdamse website toont een krantenfoto van het lerarenkorps, met achteraan, staande rechts, de Dordtse collega. Op de kaart van Hamburger uit de cartotheek van de Joodsche Raad blijkt dat hij sinds 8 augustus 1942 ook juridisch adviseur was van het bureau Dordrecht van deze raad.
        Twee weken nadat ‘Joods Erfgoed Rotterdam’ de biografie publiceerde, presenteerde het Museum Hoeksche Waard op zaterdag 3 juli in de NH-kerk in Heinenoord het boekje De tien van ‘Moeder’. De titel verwijst naar wat een van de tien mannen in doodsnood uitschreeuwde net voordat hij werd doodgeschoten: “Moeder!”. Hetzelfde woord staat ook op het monument voor de gefusilleerden dat in 1950 is onthuld en dat zich langs de autoweg bij Heinenoord bevindt, vlakbij de voormalige executieplek.

website Joods Erfgoed Rotterdam: Emanuel Hamburger

Een afbeelding van de pagina op de website ‘Joods Erfgoed Rotterdam’ die aan mr. Emanuel Hamburger is gewijd.
Foto Website

Voorzitter
Hamburger was leraar aan de gemeentelijke hbs in Dordrecht, en daarnaast, tot mei 1940, voorzitter van de lokale SDAP-afdeling. Als advocaat hield hij kantoor op het Vlak, zoals te lezen is in het uitgebreide verhaal dat op deze Stolpersteine-website aan hem is gewijd, zie verhaal 38. Nadat hij als gevolg van anti-joodse maatregelen was ontslagen, werd hij aangesteld bij het Joods Lyceum in Rotterdam, “een door de nazi’s ingestelde school voor leerlingen uit Rotterdam en omgeving”. Hij hief zijn kantoor op, en ging vanaf 20 april 1940 wonen bij zijn moeder, Jeanette Hamburger-Mendels, op het adres Singel 42.
        Hamburger sloot zich aan bij het verzet. Hij hielp bij het samenstellen, drukken en verspreiden van illegale lectuur en “hielp actief bij de hulp aan onderduikers”. In het najaar van 1942 dook hij zelf onder in Rotterdam, volgens deze Dordtse website. Dat ging lange tijd goed, totdat Hamburger werd herkend en verraden door een oud-leerling van de hbs uit Dordrecht die bij de Sicherheitsdienst werkte. Op 6 december 1944 werd hij gearresteerd en op 9 december opgesloten in het Oranjehotel, de strafgevangenis in Scheveningen – volgens het Gedenkboek van het Oranjehotel van E.P. Weber in cel 605, op de gang met de dodencellen.
        In het boekje wordt onthuld wie de scholier was die Hamburger verried. “Naar alle waarschijnlijkheid” was dat de voormalige verzetsman Kees Bitter, “die na zijn arrestatie besluit om met de Duitsers mee te werken”. Bitter heeft “veel makkers uit het verzet verraden”.

HBS Klas4a 1937-1938, met achteraan leraar Emanuel Hamburger

Klas 4A van de hbs in het leerjaar 1937-1938, met achteraan leraar Emanuel Hamburger.
Foto Rregionaal Archief Dordrecht (RAD, nr. 552_390541-019)


kaart van Emanuel Hamburger uit de cartotheek van de Joodsche Raad

De kaart van Emanuel Hamburger uit de cartotheek van de Joodsche Raad. Hij was juridisch adviseur van het Dordtse bureau van deze raad.
Foto Arolsen-archief.

Advocaat?
Het boekje werpt overigens ook nieuw licht op het beroep dat Emanuel Hamburger uitoefende. Waar hij in allerlei publicaties, ook op deze website, telkens advocaat wordt genoemd, meldt het boekje dat hij dat officieel nog niet was en ook niet meer geworden is. Een citaat: “Maar toen hij – inmiddels met mr. voor zijn naam – in de zomer van 1942 een verzoek richtte tot de president van de Dordtse rechtbank om te worden beëdigd als advocaat en procureur, werd dat als een hete aardappel doorgeschoven en uiteindelijk afgewezen. De nazi’s hadden de benoeming van nieuwe joodse advocaten verboden.”
        Waarom eindigde het leven van Hamburger in de Hoeksche Waard? Een werkgroep van Museum Hoeksche Waard (MHW), speciaal in het leven geroepen met het oog op 75 jaar vrijheid, ploos vanaf begin 2020 “de archieven uit en keerde het internet binnenstebuiten” om informatie te vinden over de tien geëxecuteerden. “Wie waren ze, waar kwamen ze vandaan en wat deden ze in de oorlog, waardoor ze uiteindelijk in de Hoeksche Waard zo jammerlijk aan hun einde kwamen?”, licht een persbericht van het MHW toe.

monument voor de tien geëxecuteerden langs de Provincialeweg N217 bij Heinenoord
De bloemen verwelken al bij het monument voor de tien geëxecuteerden langs de Provincialeweg N217 bij Heinenoord. Zaterdag 3 juli 2021 werden de kransen en boeketten er neergelegd, nadat eerder in de NH-kerk het boekje was gepresenteerd.
Foto Redactie Website

Corona
De werkgroep bestond uit Dini Heijden, Gonnie Nibbering, Janny Roos, Dick Snijders en Sija Spruit. De bijeenkomst waarop zij de resultaten in boekvorm zouden presenteren, moest “een paar keer” worden uitgesteld door de coronacrisis. Dat uitstel kwam eigenlijk wel uit: “In de tussentijd haalde de werkgroep nog wat extra informatie naar boven die in het boekje verwerkt kon worden.”
        Op 3 juli was het dan eindelijk zover. Nabestaanden, voor deze gelegenheid uitgenodigd, kregen uit handen van wethouder Harry van Waveren een exemplaar van het boekje. Hij werd daarbij geassisteerd door kinderen van ‘Het Anker’, de basisschool uit Heinenoord die het monument heeft geadopteerd. Dini Heijden vertelde namens de werkgroep over de aanleiding voor het boekje, over de zoektocht en “hoe alle namen uiteindelijk een gezicht kregen”.
        Van Waveren prees de inzet van de werkgroep. “We kenden de gebeurtenis, we hadden ook de namen. Maar nu hebben we ook de verhalen, en door die verhalen blijft de geschiedenis levend.” De nabestaanden waren “zichtbaar ontroerd”. Na afloop gingen de aanwezigen naar het monument om er een krans te leggen.

Willekeurig
De ijskoude executie op die plek vond zijn oorzaak hierin dat op 17 februari de toenmalige NSB-burgemeester van Nieuw-Beijerland in Heinenoord was doodgeschoten door het verzet. Het persbericht: “De dag erna, op 18 februari, stopte om 9 uur ’s morgens een vrachtauto op de plek waar Simonis was gedood. Tien willekeurige gevangenen uit de Scheveningse gevangenis (onder wie Emanuel Hamburger) werden midden in het verlaten polderlandschap aan de kant van de weg in een rij gezet en geëxecuteerd. Een laatste kreet van één van de gevangenen werd later de naam van het monument: Moeder.”
        Opvallend is dat dat geen van de tien mannen uit de Hoeksche Waard kwam: twee uit Voorne-Putten, twee uit Amsterdam, een uit Dordrecht en vijf uit Rotterdam.

[Het boekje ‘De tien van Moeder’ is voor 7,50 euro te koop in het museum, Dorpsstraat 13, Heinenoord.]