Het voorbije joodse dordrecht
Was de joodse onderduiker
Alfred Vas Dias wel joods?
In dit pand, op nog altijd nummer 14 van het Steegoversloot, |
Kort na de Duitse capitulatie in Nederland onthulde geboren Dordtenaar Alfred Vas Dias het zelf – dat hij die Johannes (Jan) Vermeulen was, die tijdens de oorlogsjaren in Oud-Beijerland heeft verbleven.
Die naam had hij verzonnen en die rode haren van hem waren in werkelijkheid zwart.
In een advertentie in De Koerier voor de Zuid-Hollandse Eilanden van 18 augustus 1945 openbaarde hij zijn valse oorlogsidentiteit. Tegelijk bedankte hij de Oud-Beijerlanders die hem als joodse onderduiker zo royaal hadden geholpen. Aan hen was het te danken geweest dat hij de oorlog heelhuids heeft overleefd.
“In verband met vertrek naar het buitenland”, schreef Vas Dias, “wil ik langs deze weg, van wie ik tijdens en ook na mijn onderduikperiode alhier zoveel hulp en medewerking heb mogen ondervinden, mijn hartelijke dank hiervoor doen toekomen, in het bijzonder Mej. G. Booman, fam. Van Overhagen en Mevr. Van Hoffe-den Hartigh, A. Vas Dias (alias Jan Vermeulen).”*
Alfred Vas Dias is uiteindelijk als alleenstaande overleden in Palma de Mallorca, op 25 februari 1985. Hij is 65 jaar geworden.
Wat is er rond deze Holocaust-overlevende en zijn directe familieleden gebeurd? Een reconstructie.
De onderwijzer Kornelis Siderius heeft de onderduik van |
Boek
Het verzwegen bestaan van Alfred Vas Dias is onthuld in het boek Uit vervlogen dagen, dat in 1967 is verschenen. De uitgave is gebaseerd op een manuscript van Kornelis Siderius (1871-1954), die van 1927 tot zijn pensionering in 1936 hoofd was van de Openbare Lagere School in Oud-Beijerland.
Het manuscript, zo wordt toegelicht op de website WO2 Hoeksche Waard, is bewerkt door W.P.J. Goosens en I. Schipper. Met dank aan de N.V. V/H FA. Hoogwerf Azn. “onttrokken zij de geschiedschrijving van het dorp aan de vergetelheid”.
In het boek wordt een compleet hoofdstuk gewijd aan de bezettingsjaren van Oud-Beijerland. En daarin staat het, die passage die heeft geleid tot dit verhaal op de Stolpersteine-website: “Gedurende de oorlogsjaren heeft, zonder dat iemand het wist, onder de valse naam Johannes Vermeulen, de jood Alfred Vas Dias in Oud-Beijerland gewoond en gewerkt. Ook deze man, uit Dordrecht afkomstig, is de oorlog ongedeerd doorgekomen.”
Dat ‘ook’ slaat op de zeven (van de 39 joodse) inwoners van Oud-Beijerland die de oorlog in de onderduik hebben overleefd. Eenendertig van hen zijn in concentratiekampen omgebracht. En één persoon heeft “de verschrikking van Auschwitz” weten te doorstaan, zoals het boek meldt.
De archiefkaart van het gezin Vas Dias, voor- en achterzijde. |
Behalve op het Steegoversloot heeft het gezin Vas Dias vanaf 18 november 1919 ook nog een poos |
In de ‘Dordrechtsche Courant’ van 7 oktober 1919 wordt gemeld dat mevrouw M. Vas Dias-Lugt is bevallen van een zoon: Alfred.
Foto Krantenbank Regionaal Archief Dordrecht (RAD) |
Dordrecht
Wie nu was Alfred Vas Dias?
Hij is op 4 oktober 1919 in Dordrecht geboren. Volgens de berichten over veranderingen in de Burgerlijke Stand van Dordrecht, in de Dordrechtsche Courant van 7 oktober, gebeurde dat op het adres Steegoversloot 14. Vader André Floris Vas Dias en moeder Marij Lugt waren op 29 augustus 1919 in dit pand gaan wonen, komend uit Vlissingen. André was luitenant-ter-zee 2de klasse, van geloof Portugees-Israëlisch en afkomstig uit Den Haag (18 april 1895). Zijn Nederlands Hervormde vrouw stamt uit Batavia (4 oktober 1895). Alfred was hun eerste kind.
Het gezin is op 18 november 1919 nog verhuisd naar het Oranjehotel aan de Johan de Wittstraat, maar op 29 december was de Dordtse tijd voorbij. De familie emigreerde naar Nederlandsch Indië, het thuisland van moeder Marij. Daar, in Weltevreden, een voorstad van Batavia, waren zij destijds getrouwd, op 22 oktober 1918.
In de Nederlandse kolonie, nu het huidige Indonesië, kreeg het echtpaar nog drie kinderen. De tweede nakomeling werd Maria (‘Mies’, Weltevreden, 15 april 1921). Haar geboorte werd gemeld in het Algemeen Handelsblad van 22 mei 1921, althans, daar staat in de rubriek Bevallen: “Van Dias-Lugt, d., Batavia.” (de ‘d’ staat voor dochter). Het derde kind, dochter Winifred (‘Winny’), is op 17 september 1925 geboren in Sydney. Het vierde kind werd Carel Vas Dias. Hij is geboren in Weltevreden op 30 juli 1927.
Het gezin Vas Dias is tot 1949 in Nederlandsch Indië blijven wonen, maar deze Haagse persoonskaart laat zien dat zoon Alfred tussendoor, van 27 juli 1929 tot 3 juni 1930, bij zijn oma in Den Haag heeft gewoond, de weduwe Vas Dias-Gunst. |
Oma
Het gezin Vas Dias heeft eerst in Nederlandsch Indië gewoond. Vlak na de Japanse capitulatie is het naar Austrialië vertrokken, waar het een jaar is gebleven. Daarna keerde het gezin naar Batavia, alvorens naar Nederland te vertrekken, in 1949.
Eerste zoon Alfred was op 26 juli 1929 al eerder naar Nederland vertrokken. Hij ging in Den Haag logeren, in de Pieter Bothastraat, op nummer 35, bij de weduwe Vas Dias-van Gunst. Dit is Maria Johanna Petronella van Gunst, zijn oma. Op 3 juni 1930 is Alfred teruggegaan naar Batavia. Dat had er waarschijnlijk mee te maken dat zijn grootmoeder een week eerder, op 27 mei 1930, was overleden, op 70-jarige leeftijd. Het gezin Vas Dias woont inmiddels in Medan. Eind jaren dertig keerde hij terug naar Nederland.
Over André, de vader, wordt nog afsluitend dit gemeld: deze marine-officier, een zoon van Samuel Vas Dias en Maria van Gunst, is in 1936 benoemd tot de nieuwe directeur van de Koninklijke Paketvaart-Maatschappij (KPM), een Nederlandse rederij met een operationeel hoofdkantoor in Batavia. Ook wordt hij er, in 1938, lid van de Volksraad en voorzitter van de Raad van Beheer van de N.V. Verenigde Nederlandsche Scheepvaart Mij. Eind 1948 treedt hij af als directeur van de KPM.
Het echtpaar keert terug naar Nederland en daar overlijdt André Floris Vas Dias, volgens de overlijdensadvertentie in het Algemeen Handelsblad van 4 april 1966, “geheel onverwacht” op 30 maart. Dat gebeurde in Den Haag, waar hij met Mary woonde aan het Fazantplein, op nummer 7. In de advertentie worden zijn voormalige overzeese functies genoemd, alsook dat hij ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw was. De begrafenis heeft in stilte plaats.
Zijn vrouw Mary sterft vijftien jaar later, in Naarden, op 8 september 1981. Zij is 85 geworden.
Oma Vas Dias-Gunst overleed op 25 mei 1930, |
Vader André Floris Vas Dias overlijdt op 30 maart 1966 onverwacht, in Den Haag, |
Sporten
Terug naar zoon Alfred, terug naar de oorlogstijd.
De archiefonderzoekster Alie van den Berg, zelf woonachtig te Oud-Beijerland, vond uit dat Alfred onderdook bij de familie Booman aan de Karel Doormanstraat (nr. 26). Dit was “een kosthuis − zoals toen veel voorkwam”. Op een gegeven moment werd er, voegt ze toe, “naast een gemeentelijke ambtenaar zelfs een Duitser ondergebracht. Maar dit is goed gegaan.”
Alfred, nu met rood geverfde haren, werkte ‘gewoon’ bij de graanhandelaar Van Overhagen [van molen ‘De Hoop’] op de Molendijk. Hij verrichtte er administratief werk.
Volgens zijn persoonskaart heet hij Johannes Vermeulen, kortweg Jan. Hij is kantoorbediende bij een meelfabriek, benevens assistent-bedrijfsleider. Johannes woont vanaf 4 mei 1943 op het adres Zandpad 26. Hij komt uit Amsterdam (Mr. P.A. Arntzeniusstraat 85), verbleef vervolgens in Barendrecht, van 10 juli tot 2 september 1941 – zogenaamd dan.
Zandpad 26, vult Alie aan, is later veranderd in Karel Doormanstraat 36. Behalve Johannes woonde er in dit huis nog een kostganger, “waarschijnlijk de heer Van Steensel’, die werkte bij de gemeente.
Alfred heeft, vermoedt Alie van den Berg, “in het begin” van zijn onderduiktijd “geen problemen gehad”; hij kon zelfs “vrij sporten” in Oud-Beijerland. “Er is mij verteld dat zijn sportprestaties zo goed waren, dat hij prijzen zou gaan winnen. Toen heeft men hem geadviseerd om te stoppen.”
Een foto uit 1939 van het Zandpad in Oud-Beijerland, later omgedoopt tot Karel Doormanstraat. |
Het bedankje in de ‘De Koerier’, dat Alfred na de oorlog plaatste voor de bewoners die hem tijdens en na de onderduikperiode hadden geholpen, zie onderaan in de middelste kolom. |
Mallorca
Kort na de oorlog plaatste Alfred dat bedankje in De Koerier, voorafgaand aan zijn vertrek. Wanneer het vertrek naar het buitenland daadwerkelijk plaatsheeft, is niet achterhaald kunnen worden. Er is geen document over gevonden. Zijn terugkeer naar Nederland is wel geboekstaafd. Op de passagierslijst van het motorschip Westerdam, dat op 2 december 1950 van New York naar Rotterdam voer, komt hij voor; hij had scheepsbiljet nr. 13066. Hij vestigde zich weer op het vertrouwde Fazantplein.
In enig jaar is Alfred hierna opnieuw geëmigreerd, nu naar Palma de Mallorca. Een precies vertrekjaar is ook hiervan niet gevonden, maar in de overlijdensadvertentie voor zijn vader André Floris Vas Dias uit 1966 noemt Alfred Palma de Mallorca al als woonplaats. Hij is daar uiteindelijk ook overleden, op 25 februari 1985, in de leeftijd van 65 jaar. Klaarblijkelijk is hij altijd alleenstaand gebleven; een partner wordt niet genoemd.
“Wij, zijn neven en nichten, zagen hem zelden”, is wat Willem Vas Dias over zijn oom Alfred meedeelt.
Deze Willem (roepnaam) dient eerst geïntroduceerd. Hij heet voluit Floris Willem en is een zoon van Carel Vas Dias, de jongere broer van Alfred. Willem Vas Dias is door de redactie van deze Stolpersteine-website benaderd om informatie over zijn oom. Hij woont in het Engelse Hull. Zijn moeder is Agnetta Armande Dinet (Slawi, 31 januari 1926), zijn vader Carel is op 19 december 2011 in Cottingham, East Yorkshire, overleden, 84 jaar oud.
De passagierslijst van de ‘Westerdam’ van 2 december 1950: Alfred gaat van New York terug naar Nederland. |
Geen informatie
Willem kon over zijn oom Alfred bitter weinig vertellen. In een e-mail schreef hij dat hij archieven had doorgenomen en de vindingen had besproken met de familie.
“Helaas moet ik u teleurstellen, want we hebben praktisch geen informatie over oom Fred”, meldde hij vervolgens. “Het is bekend dat de familie in het voormalig Nederlandsch-Indië woonde, maar dat hij in Dordrecht is geboren omdat mijn grootouders een korte tijd in Nederland waren. Fred moet circa 1937 teruggegaan zijn naar Nederland. In een schrijven van mijn grootmoeder (Mary Lugt, red.), na het einde van de oorlog met Japan, staat dat ze haar oudste zoon in zo’n acht jaar niet had gezien. Hij was op weg terug naar Batavia.
“Maar omdat er tussen 1939/1940 en 1945 geen contact mogelijk was tussen Nederland en Indië, hebben we geen informatie over hoe Fred leefde in Nederland en wat hij deed. In de mid-vijftiger jaren is hij naar het buitenland vertrokken en heeft daar tot zijn overlijden gewoond. Wij, zijn neven en nichten, zagen hem zelden. Mijn ouders zijn in 1970 naar Engeland verhuisd. Ik volgde hen een jaar later. Ik herinner mij, dat oom Fred één keer een paar dagen bij ons geweest is, dus hem kennen deed ik niet.”
Willem Vas Dias gaat nog in op de joodste afkomst van de familie. Terzijde: doordat Alfred een zoon was van zijn Nederlandse Hervormde moeder Mary, was hij strikt genomen niet joods meer. Het Jodendom wordt namelijk alleen doorgegeven via de bloedlijn van de moeder. Op de Dordtse archiefkaart is het geharrewar over het geloof te zien. Vader André had in de kolom Kerkgenootschap eerst ingevuld ‘geen’, daarna weer ‘Port. Isr’. Bij de moeder stond ‘N.H.’, later werd dit een liggende streep: niets dus, geen geloof.
Generaties
Bij Alfred stond eerst dat hij hetzelfde geloof als zijn moeder had, later werd dit ‘geen’. Wanneer deze wijzigingen zijn aangebracht, voor, tijdens of na de oorlog, is niet bekend. Op de Haagse archiefkaart van Alfred, uit de periode 1929-1930, staat bij hem “P.I.” ingevuld, Portugees Israëlitisch. En in de oorlog is hij in ieder geval onder moeten duiken, omdat hij door de Duitsers als joods werd beschouwd. Hij verfde zijn haren ook niet zonder reden rood.
Willem Vas Dias, de neef uit Engeland, e-mailt over de joodse oorsprong dit: “Hoewel onze familie van Joodse afkomst is (uit Lissabon), zijn wij al zeker drie generaties niet Joods meer, dit in tegenstelling tot de “Amsterdamse tak”. In de familiepapieren heb ik een schrijven gevonden van de Nederlands-Israëlitische Gemeente in Dordrecht, dd 10-12-1941, zijnde een verklaring dat Alfred Vas Dias niet voorkomt in het geboorteregister van voorgenoemde Gemeente en dat zijn ouders evenmin in de burgerlijke stand en bevolkingsregisters voorkomen. Dit schijnt bevestigd te worden door de Nederlandsch Portugeesch-Israëlitische Gemeente te ’s-Gravenhage in een schrijven, d.d. 16-12-1941, aan A. Vas Dias waarin staat dat het Kerkbestuur verklaart, dat “Uw vader, A.F. Vas Dias nooit lid van bovenvermelde gemeente is geweest”.
Maar, zo vult Willem voorzichtig aan: “Ik begrijp dat de mogelijkheid bestaat, dat deze verklaringen niet automatisch betekenen; dat Alfred niet-Joods had kunnen zijn, maar dat deze verklaringen hem eventueel konden helpen om niet opgepakt te worden.”
Hij sluit aldus af: “Het is heel goed mogelijk, dat Alfred na de Duitse en Japanse oorlog nooit met zijn ouders, broer en zusters over zijn ontberingen in die periode heeft gesproken. En verder, dat hij, vanwege de afkomst van zijn achternaam, het noodzakelijk vond om zijn haar rood te verven en onder te duiken.”
Advertentie
In een latere e-mail schreef Willem Vas Dias, die dit verhaal tevoren heeft gelezen, nog namens de familie aan de redactie: “We begrijpen, dat er archieven zijn, waarin Alfred beschreven wordt als Jood, maar niemand kan nu nog nagaan waar die informatie precies vandaan is gekomen. Hij schijnt zichzelf zo beschreven te hebben in die advertentie [in De Koerier, red.], waarin hij diverse mensen bedankt voor het veilig doorkomen van de oorlog. Waarom hij dit stelde, is ook niet meer te achterhalen. Het blijft dus een raadsel.
“Wij begrijpen goed, dat zulks in de archieven verklaard wordt en dat u dus uiteraard in goede trouw gehandeld hebt. Toch vinden we het vreemd, dat hij zich Joods vond en ik geloof nog steeds dat hij dit deed als reden om een heel nare dans te kunnen ontspringen. We vinden daarom, dat uw artikel zeker dit in twijfel moet trekken, zeker gezien de verklaring dat zijn moeder Hervormd was.”.
***
Tot slot nog enkele familiegegevens over broer en zussen van Alfred.
Maria Vas Dias (1921) trouwde als 26-jarige op 18 oktober 1947 in Den Haag met de 32-jarige huisarts Geert de Maar (Twisk, 28 augustus 1915), die op 4 juli 1980 is overleden in Utrecht, op 64-jarige leeftijd. Maria zelf stierf in Hilversum op 22 mei 2009, 88 jaar oud. Het echtpaar had drie kinderen.
Winifred trouwde als 28-jarige, met Johannes (‘Hans’) Gerrit Pasteuning (Amsterdam, 14 mei 1926), volgens een bericht in het Algemeen Handelsblad van 21 december 1953. Ook dit echtpaar kreeg drie kinderen. Winifred is op 96-jarige leeftijd overleden in Rotterdam, op 25 december 2021, hij op 2 mei 2020 als 93-jarige, eveneens in Rotterdam.
De levensloop van Carel Vas Dias is hierboven al kort beschreven. Er kan aan worden toegevoegd dat hij en zijn vrouw Agnetta twee zonen kregen.
Geert de Maar, de echtgenoot van Maria Vas Dias, een zus van Alfred, stierf op 4 juli 1980 in Hilversum, aldus de advertenties in ‘De Telegraaf’ van de 9de juli. Maria zelf overleed op 22 mei 2009. |
Winifred, ook een zus van Alfred, trouwde met J.G. Pasteuning, aldus het ‘Leidsch Dagblad’ van 21 december 1953. |
* Met mejuffrouw G. Booman, geeft Alie van den Berg aan, worden bedoeld Geertje Booman en haar broer Karel Booman. Zij hielden kostgangers.
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'