Het voorbije joodse dordrecht
Oud-Dordtenaar Van der Gronden
hielp als verzetsstrijder ook joden
 |
Gerrit Jan van der Gronden, de geboren Dordtenaar die zich tijdens de oorlog in zijn woonplaats Maastricht inzette voor het verzet en als jodenhelper. |
Niemand in Dordrecht zal hem nog kennen: Gerrit Jan van der Gronden.
Dat is ook niet zo merkwaardig. Van der Gronden, geboren in 1895, heeft als baby slechts krap twee jaar in Dordrecht doorgebracht. In 1897 verhuisde het gezin naar Vlissingen, en vandaar in 1906 naar Vaals. Zelf komt Van der Gronden uiteindelijk als volwassene in Maastricht te wonen, aan de Heugemerweg op nummer 7.
Gerrit Jan van der Gronden was niet joods. Toch wordt hij op deze Dordtse Stolpersteine-website in de herinnering gebracht met dit artikel. Daar zijn verschillende redenen voor.
Van der Gronden, van beroep chauffeur en monteur bij de plaatselijke GGD en uit overtuiging communist, heeft zich in de oorlog volgens meerdere websites ontfermd over ondergedoken joden. Daarnaast werkte hij mee aan het drukken en verspreiden van het illegale, gestencilde verzetsblad De Vonk, de Limburgse editie van De Waarheid. En verder hielp hij mensen die gezocht werden, te vluchten en gaf zonodig medische hulp, samen met zijn jongere broer Abraham Cornelis.
Op 13 januari 1942 werd Gerrit Jan van der Gronden gearresteerd. Een jaar later, op 2 januari 1943, bezweek hij in het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg, nog pas 47 jaar oud.
Zijn verzetsdaden zijn niet opgemerkt gebleven. De naam van Van der Gronden is te lezen op het verzetsmonument van de provincie Limburg op de Cauberg in Valkenburg. Ook wordt hij genoemd in het zogenoemde digitale monument van de Stichting Vriendenkring Neuengamme. En ten slotte komt zijn naam voor op de Erelijst van Gevallenen 1940-1945, die sinds 1960 is in te zien in de hal van de Tweede Kamer aan het Binnenhof.
In de Heugemerweg is, pal voor zijn voormalige woning, inmiddels een struikelsteen geplaatst. Stolpersteine zijn namelijk niet uitsluitend bedoeld voor weggevoerde en vermoorde joden, maar ook voor andere slachtoffers van de nazi-dictatuur: zigeuners, homoseksuelen, Jehova’s getuigen en politiek vervolgden.
Vooral omdat Van der Gronden een geboren Dordtenaar is, en zich heeft ingezet voor joodse onderduikers, wordt zijn (korte) levensloop hier beschreven.
 |
Links de pagina uit het Dordtse ‘Adresboek 1894-1895’, die laat zien dat vader Gerrit van der Gronden stoker was |
Eersteling
Gerrit Jan is het eerste kind dat bankwerker Gerrit van der Gronden krijgt met Josina Cornelia Joren. Zij is geboren in Vlissingen op 1 april 1871, hij in Zwolle op 25 januari 1872. Het echtpaar trouwt in haar geboorteplaats, op 21 maart 1894. Ze zijn allebei 22 jaar oud en Nederlands Hervormd.
Op 27 november 1895 vestigt Gerrit zich met zijn hoogzwangere Josina in Dordrecht, op het adres Dubbeldamseweg 11, naderhand omgenummerd tot 80b. Het echtpaar komt niet uit Vlissingen, maar uit Zwolle, zo blijkt uit het bevolkingsregister. Enkele weken later bevalt Josina van zoon Gerrit Jan, op 13 december 1895. Uit het Adresboek 1894-1895 van Dordrecht blijkt dat vader Gerrit intussen qua beroep stoker is geworden.
Twee jaar later is er nog een geboorte, nog altijd in Dordrecht: op 24 juni 1897 verschijnt Abraham Cornelis. Bij de komst van het derde kind woont het echtpaar Van der Gronden al niet meer in Dordrecht. Deze Dirk Lambertus wordt op 14 januari 1899 geboren in Vlissingen: moeder Josina is terug in haar Zeeuwse geboorte- en trouwstad. Op 5 november 1897, dus zo’n vier maanden nadat tweede zoon Abraham was verschenen, hadden Gerrit en Josina Dordrecht al verlaten.
Op Gerrit Jan na zal het oorspronkelijke gezin Van der Gronden de Tweede Wereldoorlog overleven. Moeder Josina sterft in Valkenburg-Houthem op 23 december 1951 (80 jaar), vader Gerrit op even oude leeftijd in dezelfde gemeente op 4 oktober 1952 en hun zonen Abraham en Dirk op respectievelijk 12 november 1967 (Heerlen, 70 jaar) en 26 juli 1971 (Valkenburg-Houthem, 72 jaar).
 |
Uit deze bladzijden uit het Dordtse bevolkingsregister blijkt dat het gezin Van der Gronden van 27 november 1895 |
 |
De familie Van der Gronden is in november 1897 vanuit Dordrecht naar Vlissingen verhuisd, |
Hertrouwd
Wat gebeurde er met en rond Gerrit Jan, het oorlogsslachtoffer?
Hij huwde op 26 januari 1922 als 26-jarige in Berg en Terblijt met de even oude Maria Prevoo, in die plaats geboren op 19 november 1895. Dit huwelijk eindigt na elf jaar in een echtscheiding, op 13 oktober 1933. Maria sterft als 76-jarige in Wijlre, op 29 juli 1972.
Volgens de website Struikelsteentjes Maastricht is Gerrit Jan hierna hertrouwd met de Duitse Anna Jokel Walzak (Ludgendortmund, 1 juli 1898), maar in openbare bronnen is geen huwelijksdatum of -akte te vinden. Wel is geregistreerd dat Anna als weduwe overlijdt in Heerlen op 18 april 1982, op 83-jarige leeftijd. Zij heeft haar echtgenoot Gerrit Jan 39 jaar overleefd. Na de oorlog is zij in Heerlen eerst aan de Bloemenweg gaan wonen, op nummer 4, daarna, op 14 augustus 1957, in de Frans Halsstraat op nummer 31. Later werd dit nummer 33.
Maar tijdens de oorlog woont Gerrit Jan met Anna in Maastricht, in een woonhuis met garage aan de Heugemerweg.
Hoe en met welke middelen Gerrit Jan zich in Maastricht tegen de Duitse overheersing heeft geweerd, is niet gedetailleerd gedocumenteerd, ook na de oorlog niet. De informatie hierover is spaarzaam. Het staat echter onloochenbaar vast dat hij hulp heeft geboden aan joodse onderduikers. Maar hoeveel en wie het betrof, is ook naderhand niet bekend geworden
Overtypen
Het uitgebreidst over zijn illegale verzetsactiviteiten is de website Struikelsteentjes Maastricht. Daar staat dat in de garage van Van der Gronden De Vonk werd gedrukt, de Maastrichtse variant van De Waarheid, een titel waarvan de naam was ontleend aan het Russische woord Iskra.
Hoe ging het samenstellen van De Vonk in zijn werk?
De eerste editie van De Vonk wordt “gemaakt door het nieuwe kader van de CPN”, aldus de website. “De treinmachinist J.A. Margaroli krijgt elke week van C. Aarnouts of zijn assistente mejuffrouw Van der Broek vijf exemplaren van kaderkranten (zijnde De Waarheid, red.). Margaroli geeft deze kaderkranten door aan Ger Boosten. Hij typt met zijn typemachine de teksten uit de kaderkranten op stencils.”
En daarvan drukt Van der Gronden “elke keer” vijfhonderd exemplaren. Een gedeelte van de oplage gaat naar de oostelijke Mijnstreek, de rest wordt verspreid in Maastricht en omgeving.
Op 13 januari 1942 wordt Gerrit Jan van der Gronden gearresteerd door de SD-Arnhem, samen met zijn vriend Andreas Engwirda, die in dezelfde straat als Van der Gronden woont (op nummer 35b) en die een van de verspreiders van De Vonk is. Engwirda was op 1 februari 1941 al eens gearresteerd, maar weer vrijgelaten. Dat gebeurt opnieuw na de tweede arrestatie. Volgens de website is Engwirda “direct weer vrijgelaten door de SD’er Richard Nitsch”.
Zoveel geluk had Van der Gronden niet. Volgens documentatie van de Oorlogsgravenstichting is hij eerst naar Kamp Amersfoort vervoerd, om vandaar – op een onbekende datum – op transport naar Duitsland te worden gesteld. Hij komt op 30 oktober 1942 aan in concentratiekamp Neuengamme, dat zo’n achttien kilometer ten zuidoosten van Hamburg ligt. In dit kamp bij het dorp Neuengamme zullen uiteindelijk ongeveer 106.000 personen van vele nationaliteiten komen te zitten, van wie er 42.900 om het leven zijn gekomen.
 |
 Ook staat zijn naam op de Erelijst van Gevallenen 1940-1945, |
Gerrit Jan van der Gronden wordt herdacht op een van de drie muren met namen in het provinciaal verzetsmonument op de Cauberg in Valkenburg. |
|
Overlijden
Iets meer dan twee maanden na aankomst sterft Gerrit Jan. Volgens de Sterbeurkunde, de overlijdensakte, was dat op 2 januari 1943, om 7.30 uur, in Hausdeich 60. De doodsoorzaak? “Cardiale Insuffizienz”, oftewel hartfalen. Op de Urkunde, overigens pas opgesteld op 27 oktober 1945, staat dat der Verstorbene verheiratet war met Anna Jokel, geborenen Walzak.
In 2013 publiceerde de Limburgse historicus H.A.J. van Rens zijn proefschrift, getiteld De vervolging van joden en Sinti tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Nederlandse provincie Limburg. Hij is gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam.
Volgens Van Rens, die Van der Gronden kort noemt, is deze overleden “in januari 1943 in het kamp Gross-Beeren”. Van Rens schrijft verder dat van Van der Gronden “niet duidelijk” is of hij is gearresteerd “wegens [diens] hulp aan joden”. *
Het maakt ook niet zoveel uit: Van der Gronden heeft onbetwistbaar verzet gepleegd en joden helpen verbergen. En dat heeft hij met zijn leven moeten bekopen. Hij is 47 jaar geworden.
* Dat Gerrit van der Gronden is omgekomen in het kamp Gross-Beeren, dat ligt tussen Berlijn en Potsdam, beweerde dr. Hermans van Rens in diens proefschrift en boek De vervolging van joden en Sinti tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Nederlandse provincie Limburg. Dit detail klopte echter niet, want volgens de Sterbeurkunde, die onderaan dit verhaal staat afgebeeld, is Van der Gronden gestorven in Hamburg, in het kamp Neuengamme, of in een van de subkampen daarvan. Desgevraagd heeft Van Rens nu laten weten dat hij “echt niet meer weet” hoe Gross-Beeren in zijn boek terecht is gekomen. Hij noemt het “een fout mijnerzijds”.
Aanvullend meldde Van Rens nog, dat de reden van Van der Grondens arrestatie niet was dat hij joden hielp (Terzijde: “Het is zeker dat Van der Gronden zich bezighield met hulp aan Joden”). De reden was juist deze: “Hij werd gearresteerd na verraad. Hij was communist en oud-Spanje-strijder en betrokken bij de uitgave van het illegale, communistische blad De Vonk. Meer hierover is te lezen in deze uitgave van F. Cammaert, getiteld Het Verbogen Front deel 2 (Leeuwarden/Mechelen, 1994), pagina 994-996.”
 |
De Duitse overlijdensakte van Gerrit Jan van der Gronden. |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
