Het voorbije joodse dordrecht

Koos bespioneert Duitse soldaten
op weg naar verborgen jodinnen

Wie de twee joodse meisjes waren, zal waarschijnlijk nooit meer bekend worden.
        Het gebeurde op 16 september 1944. Koos van Waalwijk van Doorn, voluit Jacobus Petrus geheten, was in de ochtend op weg naar twee ondergedoken jodinnen, om voedselbonnen te brengen. Hij woonde indertijd nog thuis, op de Aardappelmarkt. Bij de ingang van het Park Merwestein zag hij volgens de website Nationaal Comité 4 en 5 mei “tot zijn verrassing” tanks en andere legervoertuigen het park binnenrijden.
        In een van de voertuigen zat een hoge officier, te herkennen aan zijn onderscheidingen en gele revers. Het park werd gebruikt als kampement en hoofdkwartier voor de Duitse 15de Armee. In verdekte opstelling observeerde Koos de situatie een tijdje. Daarna ging hij naar de joodse meisjes toe.
        ’s Avonds rond elf uur − er was een avondklok van kracht − sloop Koos uit het ouderlijk huis en ging terug naar het park. Muisstil klom hij over het afgesloten hek. Rechts van het looppad, aldus nog steeds de website, stonden op het gras tanks en legervoertuigen naast elkaar opgesteld. “De voertuigen werden haastig gecamoufleerd door de Duitse militairen. Er heerste een paniekerige stemming.” Heel voorzichtig sloopt Koos tussen de struiken naar de plek waar nu het bruggetje ligt.
        Even voorbij het bruggetje trapte hij op een takje. De Duitse soldaat die op de tank stond om het camouflagenet te spreiden, draaide zich abrupt om en keek in het donker precies naar de plek waar Koos stond. Koos hield minutenlang zijn adem in en verroerde zich niet. Totdat de soldaat zich omdraaide en doorging met zijn werk. Koos verzamelde nog wat gegevens en ging “via het bos en een tuin aan de Singel” weer naar huis.
        Wat Koos signaleerde en doorgaf aan het verzet werd de inleiding tot het bombardement van de Royal Air Force (RAF) op Park Merwestein, op 19 oktober 1944. Minstens negen Duitse soldaten en 57 inwoners van Dordrecht werden bij dit bombardement gedood.
        Drs. Koos van Waalwijk van Doorn heeft de oorlog overleefd. Hij ontwikkelde zich tot tropenarts en psychiater en is in Dordrecht overleden op 14 april 2003, 76 jaar oud. Wie de joodse meisjes waren die hij aan voedselbonnen wilde helpen – de hulpvaardigheid waarmee alles begon – is niet opgehelderd kunnen worden.

Hervormd
Wie was Koos? Hij is het derde en laatste kind dat Maaike van Ballegooije kreeg met vleeshouwer Nicolaas Alexander van Waalwijk van Doorn.
        Nicolaas was in Dordrecht geboren op 7 november 1892, zij in Dubbeldam op 21 april 1899. Het Nederlands Hervormde echtpaar trouwde op 19 november 1919 in Dubbeldam. Op 8 december 1921 beviel Maaike daar van het eerste kind (Louisa Johanna), op 19 maart 1924 van het tweede (Pieter) en ten slotte verscheen Jacobus Petrus als laatste. Op 21 mei 1928 verhuisde dit gezin van Dubbeldam naar Dordrecht, naar nummer 8 van de Aardappelmarkt.
        Zelf trouwde Koos na de oorlog, op 8 september 1953, in Dordrecht met jonkvrouw Aaltje Erna Mary (‘Mies’) van de Poll. Zij is als dochter van jonkheer ir. Abraham Nicolaas van der Poll en Alma Ottili Frieda Rothe op 4 november 1926 geboren in Pangkalan Brandan, op de oostkust van Sumatra. Het echtpaar is kinderloos gebleven. Aaltje is als 85-jarige overleden in Dordrecht op 25 februari 2012. Zij is, net als acht jaar eerder haar man, begraven op de Algemene Begraafplaats in Dordrecht.

De steen voor Louis 1 en Koos is vlakbij de ingang van het park aan de Singel neergelegd, vrijwel onvindbaar voor wie het bestaan van de steen niet kent. Hij ligt in de buurt van het rijksonument voor burgemeester Hillebrand Jacob Wichers. De steen is nog het ‘makkelijkst’ te vinden door te zoeken naar boom nr. 154. Jaren terug is de steen gebarsten door weersomstandigheden, maar inmiddels is hij hersteld. Foto Redactie Website

Gedenksteen
In Park Merwestein, vlakbij de ingang schuin tegenover Kunstmin aan de Singel, liggen wijd uiteen en schier onvindbaar twee sobere, onnadrukkelijke gedenkstenen, die daar zijn neergelegd om drie verzetsstrijders te eren. Op de ene, vlak bij de ingang aan de Singel liggend, staat: Louis 1 - Koos 16-9-44 G.D.N. 24-10-44. De andere is te vinden aan de andere kant van het park, vlakbij de ingang Groenendijk: Miki - Louis 11-9-44 G.D.N. 24-10-1944. De beide stenen, een monument vormend, zijn geschonken door Koos en Aaltje van Waalwijk van Doorn. Het is mevrouw Van Waalwijk van Doorn geweest die het monument heeft onthuld op 2 juli 1994.
        Op de website van Park Merwestein wordt toegelicht wat de kale, voor buitenstaanders tamelijk raadselachtige gegevens op beide stenen betekenen.
        Miki is de schuilnaam van Willem Schoemaker, indertijd de baas van de Geheime Dienst Nederland (GDN), een dienst die bestond uit 1038 mensen. Louis I was de verzetsnaam van Bob Schotel, die uit Zwijndrecht kwam. Deze Bob is in 1957 verongelukt op een schip op de grote vaart. En Koos was gewoon Koos. Hij kende de achternaam van Bob niet, en evenmin diens verzetsnaam. Dit werd veiliger geacht. Bob had “altijd gezegd dat hij uit Hardinxveld kwam”, maar pas na de bevrijding bleek het Zwijndrecht te zijn.
        Volgens de website van het Nationaal Comité 4 en 5 mei is het Bob geweest die de 17-jarige Koos in mei 1944 verzocht om mee te doen aan spionagewerkzaamheden. “Bob vroeg hem om, zonder iets op te schrijven, troepenbewegingen te observeren en zoveel mogelijk informatie te verzamelen over de samenstelling, legerofficieren en bewapening van de Duitse bezetter in en rondom het centrum van Dordrecht.”
        Bob kwam 1 à 2 keer per week naar de Aardappelmarkt “om mondelinge informatie vragen. Dit was om te voorkomen dat schriftelijke informatie in Duitse handen zou vallen”.

De steen voor Miki en Louis 1 bevindt zich aan de andere zijde van het park, bij de Groenendijk en ligt al even verstopt, nabij de jubileumbankje van Van Lanschot. Foto Redactie Website

Haast
Hoe ging het verder met wat Koos, op weg naar de joodse onderduiksters, observeerde in Park Merwestein?
        Alles wat hij had gezien, gaf hij de volgende dag door aan ene Bob van de Koninklijke Roei- en Zeilvereniging. Meestal gebeurt het doorsluizen van zulke gegevens door verschillende koeriers, maar nu vond Bob dat “met dit nieuws haast geboden was”. De informatie kwam via Bob (‘Louis I’) terecht bij Miki (Schoemaker dus), waarna werd besloten tot een bombardement van de geallieerden op de leiding van het 15de Duitse leger in het park. Onder andere de villa met de Duitse soldaten werd vernietigd.
        Ver na de oorlog, in maart 1991, is het tot een rechtszaak gekomen over wie nu de echte oprichter van de GDN was: Willem Schoemaker (Deventer, 18 februari 1920 – Helmond, 13 maart 2003) of J.M.W.C. (Joep) Jansen (Kerkrade 6 juni 1929 – Brunssum, 27 oktober 1998). Op 4 april 1991 is de uitspraak van de Utrechtse rechtbank: Miki was de leider.
        De identiteit van de betreffende joodse meisjes blijft vermoedelijk voorgoed mistig.

< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'