Het voorbije joodse dordrecht
Oud-Dordtse Clarisse Cohen is de
oma van ex-CDA-voorman Buma
 |
Dit zijn Paul en Elly van Werkum, de kinderen van Clarisse en Dirk Cornelis, gefotografeerd circa 1940. |
 |
Sybrand van Haersma Buma, |
Toen de Tweede Wereldoorlog voorbij was, mocht Clarisse Henriëtte Cohen zich overgelukkig prijzen: zij was er nog. Zíj had zich met succes uit handen van de nazi’s weten te houden.
Clarisse is een geboren Amsterdamse, maar heeft toch banden met Dordrecht gehad. Haar niet-joodse echtgenoot Dirk Cornelis van Werkum is er namelijk geboren, en zelf heeft Clarisse bijna twee jaar in Dordrecht gewerkt, als onderwijzeres. Indertijd woonde ze aan het Maartensgat, op nummer 1.
Een van de twee kinderen die Clarisse kreeg met Dirk Cornelis, dochter Elly, trouwde met een Bernhard van Haersma Buma. En zo kwam het dat Clarisse de (ene) oma werd van mr. Sybrand van Haersma Buma (in verkorte vorm: Buma), de voormalige fractievoorzitter van het CDA in de Tweede Kamer en huidige burgemeester van Leeuwarden.
Maar wie was Clarisse Cohen verder zelf? Van wie stamt zij af?
 |
De Haagse kaart, voor- en achterzijde, van het gezin Cohen. |
Tweede
Zij was niet de eerste telg, maar de tweede. Aan Clarisse, geboren in Amsterdam op 22 juni 1892, ging haar zus Sophie Rosalie Julius vooraf. Zij kwam ter wereld, ook in Amsterdam, op 12 juni 1889. Ze scheelden in leeftijd drie jaar.
Haar vader is mr. Julius Alfred Cohen, advocaat en procureur van beroep. Hij is geboren in Weesp op 29 maart 1853 en overleed in Den Haag op 1 februari 1937, 83 jaar oud. Haar moeder is Josephine Hélène Wolf (‘Lennie’), geboren in Rotterdam op 19 september 1864 en overleden in Den Haag, als 88-jarige op 27 december 1952. Sophie, de oudere en enige zus van Clarisse stierf in 1970 in Den Haag, op 1 november, op 81-jarige leeftijd.
Toen Clarisse zelf trouwde, was zij al 32, haar man, Dirk Cornelis, pas 30, want geboren in Dordrecht op 3 april 1894. Op 19 september 1924 werd het huwelijk voltrokken, in Den Haag.
De ouders van Dirk waren de tekenleraar Frederik van Werkum en Neeltje Johanna Vogelenzang. Hij kwam uit Nieuw Scheemda, waar hij was geboren op 6 januari 1860, zij uit Dordrecht, waar zij op 20 januari 1868 ter wereld kwam. Dirk was het tweede van de zes kinderen die Frederik met Neeltje kreeg, allen in Dordrecht. Onderaan dit verhaal wordt de samenstelling van deze familie geschetst.
De moeder van Dirk is op 15 september 1936 in Tiel overleden, op 68-jarige leeftijd. In die gemeente stierf ook haar man Frederik, midden in de oorlog, op 11 november 1943. Zij zijn niettemin elders begraven, allebei in Dordrecht, op de algemene begraafplaats Essenhof. Misschien is dat gebeurd, omdat al hun kinderen immers in Dordrecht zijn geboren.
 |
De huwelijksakte van Clarisse en Dirk Cornelis. Zij trouwden op 19 september 1924 in Den Haag. |
Friese taal
Clarisse kreeg met Dirk Cornelis twee kinderen, als eerste op 18 juni 1925 in Rotterdam zoon Paul, als tweede op 3 oktober 1933 in Heinkenszand dochter Elly.
Mr. Paul van Werkum is op 19 september 1980 in Eindhoven overleden in het Diaconessenhuis, op 55-jarige leeftijd. Zijn echtgenote is Margot van der Horst (Zaandijk, 31 oktober 1928). Zij overleed op 9 februari 2020 als 91-jarige in Veldhoven en werd begraven op de begraafplaats Woensel Oude Toren in Eindhoven.
Mr. drs. Elly van Werkum trouwde in 1959 met mr. Bernhardus (Bernhard) van Haersma Buma (Stavoren, 23 maart 1932). Zij was niet alleen afgestudeerd in de rechten, ook in de Friese taal- en letterkunde. Hij werd in juni 1962, net 30 zijnde, burgemeester van Workum. Acht jaar later volgde zijn benoeming, aldus Wikipedia, tot burgemeester van Sneek, een functie die hij bleef vervullen tot zijn vervroegd pensioen in juli 1993.
Het echtpaar kreeg twee dochters: Clarisse Henriëtte, genoemd naar haar oma, en Marcelle Eduardine en een zoon: Sybrand van Haersma Buma. Elly van Werkum stierf in Leeuwarden op 27 juni 2019, in de leeftijd van 85 jaar.
 |
De Dordtse persoonskaart van Clarisse, voor- en achterzijde. |
 |
Dit is de Rotterdamse archiefkaart van Dirk Cornelia en Clarisse, hun eerste kind Paul wordt genoemd. |
Uitschrijven
Over de Dordtse periode van Clarisse Cohen is niet veel te vinden. Haar persoonskaart in het Regionaal Archief Dordrecht (RAD) laat zien dat zij zich op 4 september 1922 liet inschrijven in de gemeente, komend uit Den Haag. Dit correspondeert met de Haagse kaart van het gezin Cohen. Daarop staat dat dochter Clarisse op 30 augustus 1922 zich heeft laten uitschrijven, want ze had zich gevestigd in Dordrecht, op het adres Maartensgat 1.
Op 9 juli 1924 vertrok zij uit Dordrecht, om terug te keren naar Den Haag, naar Daendelstraat 35. Ze bleef daar niet lang: op 26 september verhuisde ze opnieuw, nu naar Diergaardelaan 19b in Rotterdam. Een week eerder, op 19 september, was zij, inmiddels hoofdonderwijzeres zijnde, getrouwd – in Den Haag met ‘haar’ Dirk Cornelis van Werkum, die toen nog kandidaat-notaris was, een klerk zogezegd, en twee jaar jonger dan de bruid.
Op de Rotterdamse archiefkaart van Dirk Cornelis staat inmiddels in de kolom ‘Kerkgenootschap’ bij Clarisse “Geen”. Blijkbaar heeft zij haar joodse geloof afgezworen. Haar man en zoon Paul, die op 18 juni 1925 werd geboren in Rotterdam, zijn beiden Nederlands Hervormd. Op 29 maart 1926, negen maanden na de geboorte van Paul, vertrekt het gezin naar Schiedam, naar het adres Eendrachtsplein 7a. Vandaar is de familie verhuisd naar Heinkenszand, waar immers het tweede kind, Elly, werd geboren, op 3 oktober 1933.
 |
De eerste van de twee documenten die werden getoond tijdens expositie ‘Borsele in oorlogstijd’ in Borsele, in 2024. |
Expositie
Op de website van de gemeente Borsele is nog steeds de uitgebreide informatie te vinden over de kleine tentoonstelling Borsele in oorlogstijd, die in de maanden oktober en november 2024 te bezichtigen was in de hal van het gemeentehuis in Heinkenszand. Deze expositie was ingericht in het kader van 80 jaar Slag om de Schelde.
De uitleg die de gemeente op die website gaf bij de tentoonstelling, bevat belangrijke gegevens over de familie Van Werkum – vandaar deze ‘zijsprong’ in dit artikel. Wat toen zoal werd ‘opgedolven’ door de archiefspecialist van de gemeente, Leo de Visser, geeft namelijk veel inzicht in wat er in de oorlogsjaren met de Van Werkums is gebeurd.
Het begint ermee dat in het boek Zeeland 40-45 van L.W. de Bree, geschreven in opdracht van de Provincie Zeeland, een overzicht staat van de Zeeuws-joodse gemeenschap, die zich vooral in Middelburg bevond. In dat overzicht worden voljoodse inwoners aangegeven met een J, halfjoodse met een G1 en kwartjoodse inwoners met een G2. De G stond voor gemengd bloed.
In hetzelfde overzicht stond een dorp behorend tot de gemeente Borsel, zijnde Heinkenszand. Daar woonden een J en twee G1’s. Aan Leo de Visser werd destijds gevraagd of het archief wellicht informatie over die drie inwoners bevat. En dan vervolgt de gemeente op de website met: “Niet veel langer lag een dossiermap op ons bureau. De inhoud bevatte uitgebreide correspondentie tussen de toenmalige burgemeester Aloys Joan Joseph Maria Mes met andere gemeenten, ministerie, Joodse verenigingen en de Duitse bezetter.”
Die inhoud betrof briefwisselingen over mevrouw Van Werkum (de gemeente noemt haar abusievelijk een enkele keer Werkem, red.), de vrouw van de notaris van Heinkenszand. “Samen hebben zij nog twee kinderen, Elly en Paul. De vraag die burgemeester Mes aan alle instanties vroeg: wat bewijst dat mevrouw Van Werkum, geboren in 1892 als Clarisse Henriëtte Cohen, (groot-)ouders had die tot het Joodse volk behoorden?”
 |
Het tweede document die werd getoond tijdens expositie ‘Borsele in oorlogstijd’ in Borsele, in 2024. |
 |
Dit is de toenmalige burgemeester van Heinkenszand, de heer A.J.J.M. Mes. Hij probeerde aan te tonen dat Clarisse helemaal niet joods was. |
Begraven?
De uitleg bij de tentoonstelling vervolgt hiermee: “Sinds het begin van de oorlog schrijft burgemeester Mes diverse (overheids)instanties aan om informatie op te halen over de (groot)ouders van mevrouw Van Werkum-Cohen. Welke geloofsovertuiging stond bij deze personen in de bevolkingsregisters? Behoorden zij tot de Joodse gemeenschap? Lagen zij begraven op een Joodse begraafplaats?
“Het staat nergens met zoveel woorden beschreven, maar het lijkt erop dat burgemeester Mes wil voorkomen dat zijn drie inwoners worden aangezien als Joods, met alle gevolgen van dien.” Elders op dezelfde website staat aanvullend: “Met allerlei argumenten probeerde hij aan de tonen, dat mevrouw Van Werkum niet Joods was, maar bij toeval de naam Cohen droeg.”
Maar ondanks alle inzet, tijd en moeite lijkt de Duitse bezetter onverbiddelijk: mevrouw Van Werkum-Cohen is in hun ogen simpelweg voljoods. En haar kinderen dus halfjoods.
“De laatste correspondentie, in oktober 1943, van burgemeester Mes lijkt een ultieme poging om ervoor te zorgen dat mevrouw Van Werkum-Cohen geen Jodenster hoeft te dragen. Er bestaat de mogelijkheid om ontheffing te krijgen. Het laatste bericht van de Duitsers: ontheffing is alleen mogelijk als bewijs geleverd kan worden dat men ‘dauernd unfruchtbar’ is, permanent onvruchtbaar.”
Vergelding
De tentoonstellingstekst sluit hiermee af: “Mogelijk trok burgemeester Mes door zijn inspanningen voor de vrouw van de notaris extra de aandacht van de Duitsers. Begin 1944 weigerde hij mee te werken aan een bevel van de Duitsers. Mes dook noodgedwongen onder. Zijn plek als burgemeester werd ingenomen door een lid van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB), de heer Christiaan Kole.”
De vrouw van Mes, Caroline Mes-Peters, werd “als vergelding” voor het onderduiken van haar echtgenoot in Kamp Vught gevangengezet. In dit SS-concentratiekamp, dat officieel Konzentrationslager Herzogenbusch heette, moest zij onder andere knijpkatten (zaklampen) in elkaar zetten.
Oud-burgemeester A.J.J.M. Mes, doctor in de rechtsgeleerdheid en geboren in Middelburg op 18 maart 1899, is na zijn gedwongen vertrek uit Heinkenszand lid van de Provinciale Staten van Zeeland geworden, vervolgens burgemeester van Ovezande, lid van de Tweede Kamer, opnieuw Zeeuws Statenlid en daarna gedeputeerde – om in 1965 zijn loopbaan te eindigen als waarnemend commissaris van de Koningin in Zeeland. Hij is in zijn geboortestad overleden op 11 september 1974, 75 jaar oud.
 |
Het omslag van het boekje dat Elly van Haersma Buma-van Werkum heeft geschreven over haar kindertijd. |
Brieven
Bij het websiteverhaal over de tentoonstelling in Borsele staan illustraties. Eén ervan is een foto van Paul en Elly van Werkum uit circa 1940, zie bovenaan dit artikel. Een andere foto laat het omslag zien van het boek dat Elly van Haersma Buma-van Werkum heeft gepubliceerd over haar kinderenjaren, getiteld Kind in Heinkenszand 1933-1945.
Wat er ook te vinden is, zijn fotokopieën van twee brieven uit 1942, beide Clarisse betreffend.
De ene is van 16 februari. De burgemeester van Rotterdam schrijft daarin aan de burgemeester van Heinkenszand dat Clarisse bij haar verhuizing van Rotterdam naar Schiedam het verhuisbiljet uit 1924 heeft ingeleverd. En bij die gelegenheid heeft zij verklaard “niet te behooren tot het Nederlandsch Israëlitische Kerkgenootschap”. “Uit dien hoofde” heeft zij verzocht in de betreffende kolom van het bevolkingsregister “N.I.” te vervangen door “Geen”. “Aan dit verzoek is destijds gevolg gegeven.”
Enkele weken later, op 19 maart 1942, krijgt de burgemeester van Heinkenszand een schrijven van het Departement van Binnenlandsche Zaken. De secretaris-generaal deelt hem met zoveel woorden mee dat de Generalkommissar für Verwaltung und Justiz vindt dat mevrouw C.H. van Werkum-Cohen gewoon joods is en joods blijft, punt uit.
Letterlijk schrijft hij dat is beslist dat zij, “aangezien haar grootouders allen in de bevolkingsregisters als Nederlandsch-Israelietisch staan ingeschreven, krachtens Verordening 6/1941, als afstammelingen van vier joodsche grootouders geregistreerd dient te worden.
“Voor een wijziging van deze registratie moet met bescheiden worden aangetoond, dat één of meer harer grootouders naar ras niet voljoodsch was (waren). In verband hiermede moet de aanmelding van haar zoon P. van Werkum, als afstammeling van twee joodsche grootouders (G.I.) gehandhaafd blijven.”
Eenmaal joods is in Duitse ogen altijd joods.
***
Clarisse Henriëtte van Werkum-Cohen, de kortstondige inwoonster van Dordrecht, is overleden in 1970, in Heemstede, op 8 december. Zij is 78 jaar geworden.
Haar authentiek Dordtse echtgenoot Dirk stierf in 1977 in Bladel, op 23 november, 83 jaar oud. Ook hij is in Heemstede begraven, op de Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan. Clarisse en Dirk liggen er in hetzelfde graf.
 |
De overlijdensadvertenties voor Dirk Cornelis van Werkum (NRC, 24.11.1977) en |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
