Het voorbije joodse dordrecht
Vermoorde familie Drielsma
had een band met Dordrecht
 |
Het voormalige Hotel Ponsen, gelegen tegenover het NS-station. Hier ging Wolf Drielsma vanaf oktober 19214 |
Twee kinderen van het Rotterdams-joodse gezin Drielsma hebben kort in Dordrecht gewoond. Zoon Wolf als kelner, dochter Sara als winkeljuffrouw.
In totaal kregen vader Izak Drielsma en moeder Hanna van Arend vier kinderen. Behalve Wolf en Sara waren dat Hester en Nathan Emanuel.
Niemand van hen heeft de Holocaust overleefd. Vier van de zes gezinsleden zijn vermoord in Auschwitz, een in Sobibor en een ergens Midden-Europa. Deze aanduiding wordt op de website ‘Joods Monument’, of op die van het nazi-archief Arolsen, meestal gebruikt als de plaats niet bekend is.
In dit korte artikel wordt geschetst wat er vooral rondom de ‘Dordtenaren’ Wolf en Sara is gebeurd.
 |
De Rotterdamse gezinskaart van Izak Drielsma en Hanna van Arend. Zij kregen vier kinderen, twee dochters en twee zonen. Wolf was de eersteling. Izak heeft meerdere beroepen uitgeoefend: kellner, koopman en winkelbediende. |
Kellner
Op de Rotterdamse archiefkaart van het gezin Drielsma worden de beroepen vermeld die vader Izak heeft uitgeoefend. Doorgestreept zijn koopman in groenten en winkelbediende, niet doorgestreept is: kellner – de toenmalige schrijfwijze van dit vak.
Izak (Rotterdam, 5 maart 1876) trouwde op 30 november 1904 in Rotterdam met de al even Rotterdamse Hanna van Arend (Rotterdam, 29 september 1878). Beiden zijn ‘Isr’, Israëlitisch. Een ruim jaar later verschijnt hun eerste kind, Wolf, op 20 februari 1906. Na twee verhuizingen (Oppert 27 b en Fonteijnsteeg 2) werd Helmersstraat 9c (eerder was dit blijkbaar 9b; want er is een ambtelijke doorhaling) het nieuwe adres.
Hester kwam als tweede nakomeling, op 1 september 1909, gevolgd door Sara op 17 augustus 1911. Met Nathan Emanuel werd de reeks afgesloten. Hij is geboren op 12 april 1915.
Wolf, kelner geworden, was de eerste die het ouderlijk huis verliet. Op 8 oktober 1924 ging hij in Dordrecht werken, in het toenmalige chique, inmiddels gesloopte Hotel Ponsen, dat tegenover het station stond, op de hoek van de Stationsweg en de Burgemeester de Raadtsingel. Op 1 april 1925 verliet hij de stad alweer, na bijna zeven maanden. Hij ging terug naar de Helmersstraat.
Sara woonde langer in Dordrecht, 2 jaar en acht maanden. Zij begon er als winkeljuffrouw te werken op 6 juni 1933 en keerde ook terug naar de ouderlijke woning op 5 februari 1936. Volgens de Rotterdamse archiefkaart woonde zij in Dordrecht op de Voorstraat, op nummer 173 rood (nu: 225).
 |
De huwelijksakte van Wolf en Agnes Dovern. Zij trouwden op 17 oktober 1928 in Rotterdam. |
Huwelijk
Wolf trouwde op 17 oktober 1928 in zijn geboortestad Rotterdam met een Duitse, betere gezegd: een Pruisische. Agnes Dovern heette zij, geboren op 14 september 1893 in Pannesheide, gemeente Kohlscheid. Zij was rooms-katholiek en inmiddels 35; Wolf nog pas 22. Agnes woonde in Dordrecht.
Hoe zij elkaar hadden leren kennen? In Hotel Ponsen. Uit de persoonskaart van Agnes blijkt dat zij er al buffetjuffrouw werkte. Ook zij woonde in het hotel, al vanaf 20 januari 1925. Wolf was er, zoals gezegd, kelner geworden per 8 oktober 1924, dus ruim drie maanden later. Toen Agnes er buffetjuffrouw werd, is er klaarblijkelijk verliefdheid ontstaan. Vóórdat Agnes naar Dordrecht ging, verbleef zij in Loenen aan de Vecht.
Op 17 oktober 1928 was er de bruiloft. De ouders van Agnes – Philip Dovern en Katharina Lüttgens – waren niet aanwezig. In de huwelijksakte staat dat zij al zijn overleden. Bruidegom Wolf betrok nog op de trouwdag een woning aan de Linker Rottekade, op nummer 62a, de bruid kwam officieel pas op 31 oktober 1928 naar dit adres. In 1929, op 1 juni, verhuisde het echtpaar naar de Nieuwe Binnenweg, nummer 297a.
Kinderen zijn er niet gekomen, vermoedelijk vanwege de leeftijd van Agnes.
 |
 |
De Dordtse persoonskaarten van Wolf Drielsma en Agnes Dovern, voor- en achterzijde. |
 |
Dit is de Joodsche-Raadkaart van Antje Mathilde Levie. |
Zwanger
En Sara, de ‘Dordtse’ zus van Wolf?
Zij was op 5 februari 1936 teruggekeerd naar het ouderlijk huis. Nog in diezelfde maand, op de 14de, verscheen in de Nieuwe Schiedamsche Courant (NSC) een advertentie waarin de ondertrouw werd bekendgemaakt van S. Drielsma en L. van Trommel, zijnde Sara en Levie. Hij was 22, zij 24. Nog in diezelfde maand trouwden zij, op de 27ste, berichtte de NSC.
Melkbezorger Levie was net als zijn echtgenote een geboren Rotterdammer (11 juni 1913). Beiden waren zij joods. Hij was een zoon van David van Trommel en Heintje Knap en van beroep grondwerker. Uit de archiefkaart van het echtpaar blijkt waarom zij zo voortvarend huwden: Sara was al zeven maanden zwanger. Hun eerste kind, dochter Heintje, is geboren op 1 april 1936. Terugrekenend betekent dit dat Sara al in augustus 1935, toen zij nog in Dordrecht werkte en woonde, zwanger is geraakt.
Na Heintje kregen Levie en Sara nog een zoon, Izak, op 4 mei 1938, in Rotterdam.
 |
Dit is de Rotterdamse kaart van Wolf en Agnes. Nog op hun huwelijksdag verliet hij Dordrecht |
 |
In 1936 keerde Sara terug naar Rotterdam. Op 26 februari 1936 trouwde zij er met melkbezorger Levie van Trommel, |
Overzicht
Twee jaar later bereikte de Tweede Wereldoorlog Nederland. De jodenvervolging die ermee gepaard ging, pakte fataal uit voor de Drielsma’s. Dit is het overzicht van alle slachtoffers.
1. en 2. Vader Izak Drielsma en moeder Hanna van Arend zijn beiden op dezelfde dag omgebracht in Auschwitz, op 7 september 1942. Hij was 66, zij 63.
3. Zoon Wolf is ook in Auschwitz vermoord, als 37-jarige op 28 februari 1943. Zijn katholieke ex-vrouw Agnes Dovern is gestorven in Heerlen, en ook daar begraven, in april 1950. In de overlijdensadvertentie in het Limburgsch Dagblad (LD) van 29 april wordt geen overlijdensdatum genoemd. Er staat alleen dat er op maandag 1 mei in de parochiekerk van de Heilige Pancratius in Heerlen een zogenoemde “zeswekendienst” zal worden gehouden, om 8 uur.
[Ter toelichting: vóórdat Agnes met Wolf trouwde, was zij op 12 juni 1913 als 22-jarige al in het huwelijk getreden met de 24-jarige schoenmaker Robertus Henricus van de Kamp (Waalwijk, 4 juni 1889). Op 18 maart 1915 beviel zij in Heerlen van dochter Katharina. Het echtpaar is nadien gescheiden. Robertus is overleden in Heerlen op 30 september 1950, 61 jaar oud. Nochtans wordt Agnes in de advertentie in het LD door R. van de Kamp “mijn lieve echtgenote, onze moeder, grootmoeder, tante en nicht” genoemd.]
Gescheiden
4. Dochter Hester eindigde in Sobibor op 21 mei 1943, zij is 33 geworden. Hester was per 24 september 1939 gescheiden van scheepsbediende Simon Ensel (Rotterdam, 15 juli 1905). Zij waren getrouwd op 28 januari 1931, hij was 25, zij 21. Drie van de kinderen Ensel-Drielsma hebben de oorlog overleefd, meldt de website ‘Joods Monument’.
5. Sara van Trommel-Drielsma is niet ouder dan 30 geworden.. Zij eindigde in Auschwitz, op 5 augustus 1942. Ook haar echtgenoot Levie van Trommel werd daar vermoord, acht weken later, op 30 september, als 29-jarige. Het paar woonde op het laatst in Rotterdam, vanaf 23 oktober 1940, aan de Noorderkanaalweg op nummer B12. De kinderen Heintje en Izak zijn tegelijk met hun moeder vergast, op die 5de augustus van 1942, respectievelijk 6 en 4 jaar oud.
 |
6. Nathan Emanuel ten slotte. Hij, als (nog ongehuwde) kleermaker de kost verdienend, zag zijn leven op 31 maart 1944 ergens in Midden-Europa beëindigd; de locatie is onbekend. Nathan is 28 geworden. Volgens ‘Joods Monument’ woonde hij in bij het gezin Van Vlies, in de Boomgaardstraat 78b te Rotterdam. Een klein jaar eerder, op 16 mei 1941, adverteerde Nathan nog in Het Joodsche Weekblad. Bij hem kon men terecht voor “dames- en heerenkleding naar maat”, behalve op sjabbes en feestdagen. Dan was zijn zaak op de Nieuwe Binnenweg, nummer 297, gesloten. |
De advertentie van kleermaker Nathan Emanuel. |
***
De trieste balans: nog tijdens de oorlog zijn alle zes oorspronkelijk leden van het gezin Drielsma vernietigd, inclusief enkele aangetrouwden.
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
