Het voorbije joodse dordrecht

Foto’s van twee families Zadoks in
Tel Aviv en Hamburg hervonden

Philip en Bellina eind jaren twintig

Dit zijn alvast twee foto’s uit de grote stapel die Marloes Hakkers vond in Tel Aviv, verderop komen er nog een paar. Beide foto’s tonen Philip en Bellina eind jaren twintig. De ene foto is gemaakt op of vlak na hun verloving, op 28 mei 1928. De andere is waarschijnlijk gemaakt op het strand van Noordwijk, tijdens een dagje uit of een vakantie, in juli 1928.
Foto Collectie-Hakkers

Het is een ongelooflijk toeval, een wonderlijke samenloop van omstandigheden.
        In een kringloopwinkeltje in Tel Aviv heeft Marloes Hakkers uit het Overijsselse Hardenberg in de zomer van 2018 een grote stapel foto’s gevonden van de joodse Dordtenaar Philip Zadoks en zijn vrouw Bellina Fainleeb. Philip Zadoks is in de oorlog vermoord, Bellina overleefde de oorlog samen met hun zoontje Robert, op 21 augustus 1940 geboren in het Groningse Haren.
        Hakkers, die sinds medio 2017 in Tel Aviv woont, nam zich voor uit te zoeken wie deze mensen zijn, en is daar in geslaagd. Ze heeft via een oproep op Facebook een kleinzoon van Philip Zadoks opgespoord, ook Philip geheten.
        Op dezelfde dag dat Marloes Hakkers begin januari 2019 de redactie van deze website per e-mail uitleg gaf over haar fotovondst, kreeg de Dordtse werkgroep Stolpersteine, die deze website beheert, een e-mail uit Hamburg, van Hannelore Krosch-Kohrs. Haar overleden moeder is dienstmeisje geweest bij de familie Zadoks. In haar nalatenschap bevond zich een foto van Philip en Jenny Zadoks, een foto die Hannelore “tot op de dag van vandaag heeft bewaard”.
        Die foto stuurde zij naar ‘Dordrecht’, waarmee dat verbazingwekkende toeval totstandkwam, van hervonden foto’s van het gezin Zadoks. Máár: het blijkt niet hetzelfde gezin Zadoks. Op basis van summiere gegevens die achterop de ‘Hamburgse’ foto staan, viel te herleiden dat ’t het gezin betreft van Henri Zadoks en Sara Paërl. Een eveneens Dordts gezin, dat óók een Philip en Jenny kent − en volledig is vernietigd.
        In dit verhaal, de feiten achter de opmerkelijke vondst in Tel Aviv, en achtergrondgegevens over de bewaard gebleven foto uit Hamburg.

Abraham Zadoks en Cato Emanuel

Philip is het eerste kind van Abraham Zadoks en Cato Emanuel. Van deze ouders is in de beeldbank van het Regionaal Archief Dordrecht een portretfoto gevonden. Ze zijn kort na elkaar gemaakt door de fotograaf H.G. Beerman, op respectievelijk 28 april en 31 mei 1938.
Foto’s RAD (nrs. 309_28570 en 309_285670)


Robert in november 1952

Alleen Paulina en zoon Robert weten de oorlog te overleven, Philip komt om in het werkkamp Wüstegiersdorf, op 20 april 1945. Zijn ouders eindigen tegelijk in de gaskamer van Sobibor, op 30 april 1943, zijn zus Jenny wordt daar ook vermoord, op 16 juli 1943. Van het oorspronkelijke gezin blijft alleen Emanuel over, die met Ida wist te vluchten naar Aruba. De foto toont Robert, in november 1952. Ook deze foto belandde door onbekende oorzaak decennia later in een kringloopwinkel in Tel Aviv.
Foto Collectie-Hakkers.

Nederlands
Toen Marloes Hakkers (30) nog in Nederland woonde, neusde ze graag en gretig rond in kringloopwinkels. Die gewoonte zette ze in Tel Aviv voort, en zo stuitte ze in juni 2018 in een tweedehandswinkeltje op “een grote doos met allemaal foto’s die per stuk werden verkocht”. “Ik vond dat eigenlijk wel apart, want in mijn beleving zijn foto’s heel persoonlijk en kostbaar, vooral wanneer iemand er niet meer is.”
        Op de achterkant van de foto’s die Marloes Hakkers ontdekte, stonden Nederlandse plaatsnamen of stond “soms iets korts in het Nederlands geschreven”. In eerste instantie maakte ze een foto van één zo’n afgedankte foto, en schreef ze erover op ‘Dutch Forum’, een pagina op Facebook van Nederlanders in Israël. Ze vroeg de bezoekers of iemand misschien deze mensen op de foto herkende.
        Daarop kreeg ze het dringende advies om terug te gaan naar het winkeltje, wat ze deed. Ze zocht alle foto’s uit en kocht ze, zo’n zestig, allemaal van dezelfde familie. Maar wie had deze oude foto’s in het winkeltje afgegeven, wie wilde er blijkbaar vanaf? Marloes: “Ik heb navraag gedaan in het winkeltje. Volgens de verkoopster komen zulke foto’s uit ontruimde huizen.” Als er geen nabestaanden meer worden gevonden, belanden de foto’s in het winkeltje.
        Intussen had Marloes Hakkers nog geen idee wie op de foto’s staan afgebeeld. Zouden die te identificeren zijn? Via ‘Dutch Forum’ kreeg Marloes contact met drs. Aline Pennewaard uit Woerden, een onderzoekster van vooral joodse oorlogsgeschiedenissen. “Aline heeft mij geholpen uit te zoeken wie er op de foto’s staan, aan de hand van jaartallen, namen en plaatsnamen achterop.”

gezinskaart van de familie Zadoks

De gezinskaart van de familie Zadoks, voor- en achterzijde. Uiteindelijk kregen Abraham en Cato drie kinderen, Philip (1901), Jenny (1905) en Emanuel (1909).

Thuisbrengen
Vast kwam te staan dat het gaat om Philip Zadoks, geboren in Dordrecht op 3 november 1901, en zijn vrouw Paulina Fainleeb, geboren in Rotterdam op 26 april 1910. Paulina, ook wel Bellina genoemd, trouwde Philip op 6 september 1930 in Rotterdam. Aan het begin van de oorlog kregen zij hun eerste kind, Robert.
         Nu was het nog zaak om de foto’s terug te bezorgen bij eventuele nabestaanden van Philip, Bellina en Robert. Dat viel nog niet mee. Marloes: “Ik was ervan overtuigd dat de foto’s snel terug zouden zijn bij de mensen bij wie ze horen, maar dat was helaas niet het geval. Na een halfjaar was er nog steeds geen directe familie gevonden. De foto’s lagen nog steeds bij mij thuis.”
         In arren moeder plaatste ze “als laatste poging” een bericht op Facebook. Per se wilde ze de foto’s “veilig thuisbrengen”. Want, redeneerde ze, “als iemand er niet meer is, is het beeldmateriaal onbetaalbaar”.
         Toen regende het ineens reacties, een hoeveelheid die Marloes nogal verbouwereerde. “Het heeft mij ontzettend blij verbaasd hoeveel mensen wilden helpen en reageerden, of het bericht deelden. Uiteindelijk is het 904 keer gedeeld en zijn er 157 reacties op gekomen. Iemand was zo vriendelijk om mij het adres toe te spelen van de kleinzoon van meneer Philip Zadoks. Ik had eigenlijk de hoop al opgegeven, dus dit was echt geweldig.”
        Ze achterhaalde het telefoonnummer van de zoon van Robert Zadoks. Begin januari 2019 belde ze hem op. Het contact was “kort”, maar er komt nog overleg over hoe de foto’s bij hem terecht gaan komen. “Want de foto’s zijn natuurlijk voor hem.” Intussen bedankte ze op Facebook al diegenen die haar hadden geholpen en hadden meegedacht. “Het is echt hartverwarmend. Van alles dat ik had gedacht dat er kon gebeuren, had ik dit nooit verwacht. Jullie krijgen allemaal een dikke virtuele knuffel.”*

Drie van de panden waarin het gezin Zadoks heeft gewoond en het kantoor

Drie van de meerdere panden waarin het gezin Zadoks heeft gewoond. Het eerste was op de Voorstraat, op nummer 168 (nu: 212; de shoarmazaak ‘Pyramide’), daarna volgde het Steegoversloot, nummer 8 en ten slotte de Adriaan van Bleijenburgstraat, nummer 31 (nu: 49). De zwart-wit foto toont het kantoor van de firma Zadoks & Co. aan de Wijnstraat: vader Abraham was commissionair in effecten.
Foto Redactie Website en RAD (nr. 302408)

3 krantenartikelen over de familie Zadoks

In het eerste krantenartikel links: In de Van Bleijenburgstraat werd in november 1914 gevierd dat Philip bar mitswa (13) is geworden (‘Nieuw Israëlitisch Weekblad’ - NIW, 6.11.1914). De twee andere krantenberichten berichten over het huwelijksleven van Abraham en Cato. In de ‘Dordrechtsche Courant’ van 13 december 1900 adverteerden zij dat ze een dag eerder getrouwd waren. In het NIW van 4 december 1925 feliciteerden hun “dankbare kinderen’ de ouders met “hunne 25-jarige echtvereeniging”.
Foto’s Delpher


Abraham Zadoks vertrekt met zijn vrouw naar Amsterdam

Abraham Zadoks vertrekt met zijn vrouw naar Amsterdam. In het NIW van 20 mei 1938 wordt een lang, lofwaardig artikel aan het afscheid gewijd. Zadoks heeft de joodse gemeente van Dordrecht 32 jaar in verschillende “eerefuncties” gediend, “nagenoeg alle gemeenteleden waren in de gemeentezalen bijeen gekomen”. Foto Delpher

Commissionair
Wie nu is Philip Zadoks? Philip is de zoon, en het eerste kind, van Abraham Zadoks, een commissionair in effecten, die op 2 augustus 1868 in Dordrecht ter wereld kwam, en Cato Emanuel, geboren op 7 juni 1874 in Tiel. Het echtpaar kreeg na Philip nog twee kinderen: Jenny (20.5.1905) en Emanuel (24.4.1909). In Dordrecht woonde het gezin op de Voorstraat, op nummer 168 (nu: 212) en 167 rood (217), vanaf 2 juli 1921 op het Steegoversloot, op nummer 8 (nu ook: 8), vanaf 20.3.1933 in de Cornelis van Beverenstraat 17 rood (nu: 25) en ten slotte vanaf 29.3.1935 in de Adriaan van Bleijenburgstraat, op nummer 31 rood (nu: 49). Op 31 mei 1938 verhuisden vader en moeder naar Amsterdam, naar de Plantage Prinsenlaan 13.
         Paulina Fainleeb is de dochter van kleermaker Nachman Faynleijbe (15.8.1876) en Fanny Shemann (21.11.1872), beiden geboren in het Russische Kischenew. Na de grote pogrom in deze stad, in 1903, was het gezin Faynleijbe naar Nederland gekomen, met drie kinderen, Roechla (18.11.1899), Leivy (3.11.1901) en Lisa (3.11.1903). In Rotterdam woonde het op talrijke adressen, van de Anthoniestraat, Agniesestraat, Rottestraat, Hoveniersstraat en Jensiusstraat tot aan de Duivenvoordestraat, Mathenesserdijk, Adrien Milderstraat en Buitenhofstraat.
         In Rotterdam kreeg het echtpaar nog drie kinderen: Eduard (19.1.1906), Paulina (26.4.1910) en Bernard (29.1.1908).
         Moeder Fanny overleed op 45-jarige leeftijd op 31 juli 1918. Haar echtgenoot Nachmann hertrouwde daarop met Cornelia Petronella van Rees, op 29.4.1931. Vier jaar later stierf Nachmann, 61 jaar oud, op 18 oktober 1938.**

Palestina
Op de website ‘Joods Monument’ valt te lezen dat Roechla al voor de oorlog met haar man Joseph Abend en hun dochter Jehudith naar het Britse mandaatgebied Palestina vertrok, evenals haar broer Bernard en haar zus Lea (met haar man Emil van Huiden). De Holocaust bleef deze Fainleebs bespaard.
         Winkelbediende Leivy ontkwam niet aan de misdadigheid van de nazi’s. Hij werd vergast in Sobibor, op 28 mei 1943, 41 jaar oud, samen met zijn 39-jarige vrouw Margaretha Fainleeb-Cohen (Rotterdam, 18.6.1903). Hun 18-jarige zoon Ides Witia Fainleeb (Rotterdam, 7.9.1924) verloor het leven enkele weken eerder in Sobibor, op 20 maart 1943.
         Kleermaker Eduard, op ‘Joods Monument’ nog Faynleijbe genoemd, trouwde op 23 november 1927 met de rooms-katholieke Maria Anna Balkhoven (Rotterdam, 1.2.1905). Ondanks dit gemengde huwelijk werd hij in september 1942 naar Auschwitz gestuurd. Hij keerde niet terug, hij werd er omgebracht op 31 januari 1943, 37 jaar oud. Zijn echtgenote overleefde de oorlog.

gezinskaart Rotterdam

Philip is intussen getrouwd, op 6 maart 1930, met Bellina of Belientje Faynleibe, een geboren Rotterdamse (26.4.1910), die officieel Paulina heet en van wie de achternaam ook wordt geschreven als Fainleeb en Faynlebe. Paulina is, zoals de tweedelige gezinskaart uit het Rotterdamse archief laat zien, het laatste kind (van de zes) van Nachman Faynleijbe en Fanny Shemann.
Foto Stadsarchief Rotterdam


Emanuel, de broer van Philip, heeft zich verloofd met Ida v.d. Bergh

Nog een bericht over het gezin Zadoks. Emanuel, de broer van Philip, deelt in ‘De Telegraaf’ van 24 juli 1930 mee dat hij zich heeft verloofd met Ida v.d. Bergh.
Foto Delpher

Levensschets
En dan is er nog Paulina Fainleeb, de vrouw van wie in 2018 in Tel Aviv foto’s zijn gevonden. Paulina doorstond de oorlog, in tegenstelling tot haar man Philip Zadoks.
         Als 19-jarige trouwde Paulina op 6 maart 1930 in Rotterdam met de 28-jarige elektrotechnicus Philip. Nog diezelfde dag trok zij bij hem in, in zijn woning in Groningen, aan de Heereweg 17. In 1933 vestigde het paar zich in het naburige Haren, aan de Poorthofsweg 4. Daar werd op 21 augustus 1940 hun zoon Robert geboren.
         Op ‘Joods Monument’ heeft Wil Legemaat, schrijver van het boek Van kwaad tot onvoorstelbaar erger (2010), een bescheiden levensschets geplaatst van Philip en Paulina Zadoks.
         Philip was weliswaar in juli 1942 opgeroepen om zich te laten keuren voor een werkkamp, meldt Legemaat, maar “nog net op tijd” kon hij een baan krijgen bij Philips in Eindhoven. “Philips had eind december het Sonderburo (Sobu) geopend, waar tientallen joden met verschillende achtergrond zulk gespecialiseerd en gewichtig werk deden, dat zij het predikaat onmisbaar kregen. Zo werd dat in elk geval aan de Duitse instanties gebracht.”
         Zadoks werd zo’n uitverkorene. Op 24 juli verhuisde hij met zijn gezin naar de Van Meursstraat 8 in Eindhoven. “Tot 18 augustus ging het goed.” Maar toen brachten de Duitsers alle Sobu-medewerkers naar kamp Vught. Legemaat: “Hun gezinnen werden thuis opgehaald en ook naar het kamp gebracht. Voor zover na te gaan was, zijn Paulina Zadoks en Robert echter nooit in het kamp geweest. Mogelijk waren zij ondergedoken, of misschien kwam niemand hen halen, omdat ze niet bekend waren bij de Joodse Raad.”

Op 26 april 1933 trouwt Emanuel met Ida v.d. Bergh

Op 26 april 1933 trouwt Emanuel, de broer van Philip, met Ida v.d. Bergh
en laten zij zich stralend fotograferen door fotograaf Beerman.
RAD (nr. 309_20985)

Facharbeiter
Philip werd, via kamp Westerbork en weer Vught, uiteindelijk op 3 juni 1944 naar Auschwitz afgevoerd, waar hij evenwel niet in de gaskamer belandde, Facharbeiter von Philips zijnde, maar werd doorgevoerd naar een werkkamp. Vlak voor het einde van de oorlog vond hij op 300 kilometer afstand van Auschwitz de dood in het Extern Kommando Wüstegiersdorf, de huidige Poolse stad Głuszyca, op 20 april 1945, 43 jaar oud.
         Paulina en zoontje Robert bleven ongedeerd achter.
         Van het gezin waaruit Philip stamde, bleef alleen zijn broer Emanuel in leven, als enige van de familie. Zijn vader Abraham werd samen met moeder Cato vermoord in Sobibor, op 30 april, hij 74 jaar oud, zij 68. Het echtpaar woonde op het laatst in de Joodse Invalide, aan het Weesperplein 1 in Amsterdam.
         Philips jongere zus Jenny eindigde eveneens gruwelijk in Sobibor, op 16 juli 1943, tegelijk met haar man Jacob Vos (Beilen, 15.6.1913), zij 38 jaar, hij 30. Beiden waren analist van beroep en woonden in Amsterdam, aan de Eemsstraat 23 II.
         Emanuel Zadoks, zie ook verhaal 39, verliet Nederland op tijd met zijn vrouw Ida Hester van den Bergh (Dordrecht, 21.11.1910) en hun kinderen Bram (1935) en Jet (1937). Zoals zoon Bram, opgespoord in de VS, vertelde, vluchtte het gezin via Zuid-Frankrijk naar Aruba, waar het in 1943 arriveerde. Vader Emanuel werd er directeur van de Aruba Trading Company.
         Veel later keerde het echtpaar terug naar Nederland. Emanuel overleed op 24 juni 1990 in Bussum, op 81-jarige leeftijd; Ida op 28 januari 2003 in Laren, 92 jaar oud.

Jenny, de zus van Philip en Emanuel

Dit is Jenny, de zus van Philip en Emanuel.
Foto Website ‘Joods Monument’

Zenuwinstorting
Paulina hertrouwde na de oorlog met Chris J.J. Dankers (Den Bosch, 14.2.1912), die zich ontwikkelde tot ‘de platenkoning van het Rotterdamse stadscentrum’ (Het Vrije Volk, 11.12.1969). In een terugblikkend interview met het Nieuw Israëlitisch Weekblad van 13.9.1971 vertelde Dankers dat hij Paulina ontmoette in 1946, en twee jaar later met haar trouwde. “Ze was een joodse oorlogsweduwe, die vier jaar in Amsterdam ondergedoken had gezeten.”
         Een jaar na het huwelijk kreeg Paulina “een totale zenuwinstorting”, als gevolg van de oorlogsjaren. “Dat heeft bijna twee jaar geduurd. Mijn moeder, die met dat huwelijk van mij een hele opgave te verwerken heeft gekregen, heeft ons in die tijd fantastisch geholpen”, aldus Dankers, die verder zei: “Er was onherstelbaar oorlogsleed. Ook ik heb het soms vreselijk moeilijk gehad om alles te verwerken.”
         Het echtpaar vestigde zich eerst in Valkenswaard. Maar in 1959 begon Dankers een eigen zaak op de Coolsingel in Rotterdam.
         “Binnen enkele jaren werden we een van de grootste grammofoonplatenzaken van Nederland. Het was een zeer dynamisch bedrijf. Ik heb er erg veel gestunt en flink aan de weg getimmerd. Langzaam bouwde ik er een vaste (joodse) klantenkring op. De zaak ging zelfs eigen produkties op een eigen label uitbrengen.” Dankers ging zich “zeer intensief” met de actie ‘Sta achter Israël’ bezighouden, en bracht ondertussen “steeds meer platen met Israëlische muziek uit.”

Paulina hetrouwde in 1948 met de Rotterdamse plantenkoning Chris J.J. Dankers

Paulina hetrouwde in 1948 met de Rotterdamse plantenkoning Chris J.J. Dankers, die in 1969, kort na het tienjarig bestaan van zijn zaak op de Coolsingel, plots ermee ophield, om “zeer persoonlijke” reden. Van invloed is geweest, vertelde hij verslaggever Aad Wagenaar van ‘Het Vrije Volk op 11.12.1969 dat hij en zijn vrouw vier dagen voor het jubileum een auto-ongeluk hadden gekregen, waarna ze 18 dagen in het ziekenhuis moesten worden verpleegd. Nog een reden is dat Dankers “nooit een materialist” is geweest.
Foto Delpher

Groot feest
Dit leidde ertoe dat hij midden 1968 lid werd van het Genootschap Nederland-Israël.
        In december 1969 hief Dankers “van de ene op de andere dag naar het lijkt” (HVV) zijn bloeiende grammofoonplantenhandel op, en trok zich terug in zijn woning op de Mariniersweg. Twee maanden eerder nog had hij het tienjarig bestaan gevierd en Rotterdammers op een groot feest vergast, “door in ieder vermaaketablissement van enig aanzien een avond lang topartiesten te laten optreden”.
        Hij ging desondanks heen, “om reden van zeer persoonlijke aard en in het bewustzijn dat het leven hogere waarden heeft dan hard werken en daarmee geld verdienen”, schreef hij in een brief voor de nieuwsmedia.
        Paulina Dankers is overleden in 1993, 82 jaar oud. Chris Dankers ging haar voor. Voor Paulina’s eerste man Philip is in Haren, in de stoep voor hun voormalige woonhuis, een Stolperstein geplaatst.
        Robert, de zoon van Paulina, is als reisgids op toerbussen gaan werken, in het zuiden van Europa. Hij is “lichamelijk gehandicapt”, zei Dankers in het interview met het NIW over zijn pleegzoon.
        Wat dat inhield, vertelde Bram Zadoks. Bram is een zoon van Ida en Emanuel Zadoks, het Dordtse echtpaar dat eerst naar Aruba, daarna naar de VS wist uit te wijken. Philip Zadoks is voor Bram “oom Flip” (zie ook verhaal 39). Over zijn neef Robert mailde Zadoks vanuit Peoria: “Mijn moeder vertelde mij dat hij zonder schildklier is geboren, en dat kan natuurlijk gevolgen hebben gehad voor zijn gezondheid. Van de ene keer dat ik hem ontmoette, herinner ik mij dat hij klein van stuk was, maar verder niet zichtbaar ‘lichamelijk gehandicapt’.”
        Robert Zadoks is op 21 april 1995 in Spanje overleden, op 54 jarige leeftijd.

twee foto’s uit de vondst in Tel Aviv: Philip en Paulina

Nog twee foto’s uit de vondst in Tel Aviv. De eerste toont Philip liggend, met Paulina rechts achter, vermoedelijk bij leden van de familie Fainleeb in Rotterdam, waarschijnlijk in 1926.
De andere is gemaakt in Haren, in augustus 1935, en toont Philip met Paulina (die een kat in de hand heeft) en een nichtje.
Foto’s Collectie-Hakkers

Dienstmeisje
Terug naar de vondst in Tel Aviv.
        Marloes Hakkers had in een e-mail zojuist verteld over de vondst van de foto’s, toen bij de Dordtse werkgroep Stolpersteine een andere e-mail binnenkwam, afkomstig uit Hamburg. Dit gebeurde op een en dezelfde dag, nogmaals: een krankzinnig coïncidentie.
        Hannelore Krosch was via internet bij toeval op de website van de Dordtse werkgroep gestuit. Ze zocht naar Philip en Jenny Zadoks.
        Aan haar e-mail voegde Hannelore twee foto’s toe, de voor- en achterzijde van één foto. Op de voorzijde staan Philip (links) en zijn zus Jenny (rechts), met tussen hen in Nelly de Ruiter, de moeder van Hannelore. Op de achterzijde wordt toegelicht dat de foto is gemaakt op zondag 21 juni 1931. De drie afgebeelde personen hebben zichtbaar schik. Ze lachen breeduit, het is een vrolijke foto. Op de achtergrond is duidelijk de (toenmalige) Burg. de Raadtsingel te herkennen, zoals trouwens ook achterop staat.
        Neeltje Adriaantje de Ruiter heeft als dienstmeisje bij de familie Zadoks gewerkt, schreef Hannelore Krosch. Haar moeder is in 1914 in Numansdorp geboren en woonde “vanaf haar vroegste kindertijd” eerst in Dubbeldam, later in Dordrecht, samen met haar ouders, twee zussen en een broer.
        Ze had “het heel goed” bij de familie Zadoks, ze werd er “net als een eigen kind in de familie opgenomen”. Toen zij in 1982 overleed, vond Hannelore in de nagelaten spullen die foto. “Ik heb deze foto tot vandaag bewaard. Waarom? Ik weet het niet, maar ik denk dat alles een reden heeft.”

Nelly, het dienstmeisje van de familie Zadoks, hier met de kinderen Philip en Jenny

Ook deze foto’s kwam tevoorschijn, niet in Tel Aviv, maar via Hannelore Krosch uit Hamburg. Op de achterkant staat toegelicht dat het Nelly (‘Neeltje’) de Ruiter is, het dienstmeisje van de familie Zadoks (en Hannelore’s moeder), die hier met de kinderen Philip en Jenny aan de hand over de Burg. de Raadtsingel loopt, op 21 juni 1931. Dit zijn een andere Philip en Jenny dan tot nog toe sprake zijn gekomen. Het blijken de kinderen te zijn van drogist Henri Zadoks, een broer van Abraham. De kinderen hebben dezelfde naam.
Foto’s Hannelore Krosch

Verliefd
Neeltje de Ruiter raakte in de oorlog verliefd op een Duitse soldaat. Ze kregen samen in Dordrecht een kind, in november 1942. Dat kind is Hannelore. In september 1944 stuurde haar vader zijn vrouw, dochter en stiefkind (een zoon uit het eerdere huwelijk van zijn vrouw) naar zijn ouders in Hamburg. “Hij had al gezien dat de oorlog aan het einde kwam.”
        Vijfenzeventig jaar na het vertrek uit Dordrecht stuurde Hannelore de foto naar de Dordtse werkgroep. Ze veronderstelt dat de foto “voor uw werk van belang kan zijn”. Ze beloofde om bij een nieuw bezoek aan Dordrecht het huis van de familie Zadoks aan de Voorstraat op te zoeken, “om de familie te herdenken”.
        Op de website trof ze een artikel aan over dokter Eppo Meursing (zie verhaal 191). Dat verraste haar. “Dokter Meursing was de huisarts van mijn moeder, dus ook mijn kinderarts. Het was interessant om te lezen wat deze man gedaan heeft voor joodse mensen.”
        Wat dat betreft, vervolgde ze: “Wat was het toch een vreselijke tijd. Het is te hopen dat zoiets nooit meer zal gebeuren. Zelf nu hebben we weer een onzekere tijd, want we hebben zoveel rechts-radicale regeringen. Waarom komt de slechte kant van de mensen steeds weer terug? Ik begrijp het niet!!!”
        Ze hoopt, sloot ze af, dat er in haar e-mail niet te veel fouten staan. “Wat ik in het Nederlands kan schrijven, heb ik alleen naar van de familie in Dordrecht en natuurlijk van mijn moeder.” Maar met haar Nederlands is weinig mis.

Ander gezin
Aanvankelijk veronderstelde de werkgroep dat het om een en het hetzelfde gezin Zadoks gaat. Er was immers sprake van een Philip en Jenny. Maar toen aan Hannelore de eerste versie van dit verhaal werd voorgelegd, reageerde ze prompt. “Dit kan niet kloppen”, alarmeerde ze ons. Gezien de leeftijd van haar moeder en die van de kinderen, moet het om een ander gezin gaan, vermoedde ze.
        Ze heeft gelijk. De foto die zij al die decennia heeft bewaard, dateert van 21 juni 1931, Haar moeder was toen, zoals gezegd, 17, Philip 7, Jenny 14. Tussen de foto’s uit Tel Aviv zit er een die ter gelegenheid van de verlovingsdag van Philip met Bellina zijn gemaakt. Achterop staat de datum: 27 mei 1928. Een kind van 7 in 1931 kan geen man van 27 in 1928 zijn.
        Kortom, dit moet wel een ander Dordts gezin zijn.
        Na enig nader onderzoek werden de ‘juiste’ Philip en Jenny gevonden, als kinderen van drogist Henri Zadoks (Dordrecht, 17.5.1877) en Sara Paërl (Amsterdam, 17.2.1889). Het echtpaar kreeg drie kinderen, achtereenvolgens: Jenny (20.1.1917), Barend (4.11.1918) en Philip (19.12.1923). Dit gezin, dat ook op de Voorstraat woonde (op nummer 128, nu 164), is in de oorlog volledig uitgeroeid.
        Vader Henri werd omgebracht in Auschwitz, op 14 januari 1943 (65 jaar oud), moeder Sara in Auschwitz op 19 november 1942 (53), Jenny in Sobibor, op 9 juli 1943 (26), kantoorbediende Barend en winkelbediende Philip tegelijk op 21 januari 1945 in Blechhammer, een buitenkamp van Auschwitz, respectievelijk 26 en 21 jaar oud.
        De vrolijke foto uit 1931 is misschien wel de enige die is overgebleven van dit gezin.
        Rest nog die ene vraag: zijn de gezinnen van Henri en Abraham Zadoks wellicht familie van elkaar?
        Ja, Henri en Abraham zijn broers, kinderen van Philip Zadoks en Jenny Boasson. Dit verklaart waarom de zonen als volwassen mannen twee van hun kinderen naar hun vader en moeder hebben genoemd.

***

Hannelore Krosch is na een tijdje nog niet van de verbazing bekomen, schrijft ze in een nieuwe e-mail. “Nooit in mijn leven had ik verwacht dat het sturen van de foto van de  Zadoks-kinderen z’n echo zou veroorzaken. Dat op dezelfde dag foto’s uit Tel Aviv aankwamen, was toch echt een ongewone gebeurtenis. Het  lot van de twee families raakte me diep, en ik had tijd nodig om dat alles te verwerken. Maar ik ben toch blij dat ik deze foto naar Dordrecht heb gestuurd, waar deze in goede handen is.”

* [Inmiddels heeft Marloes de foto’s in april 2019 in Tel Aviv overhandigd aan de Rotterdammer Philip Zadoks.]

**[Over Nachman Fainleeb zijn naderhand nog aanvullende gegevens bekend geworden. Na het overlijden van zijn vrouw Fanny Shemann, hertrouwde Nachman op 25 augustus 1920 eerst met Saartje van Dam, die op 8 augustus 1883 in Dordrecht is geboren, zie op deze website verhaal 155. Het huwelijk heeft slechts drie jaar standgehouden. Nachmann en Saartje gingen uit elkaar op 22 augustus 1923. Saartje is in de oorlog gedeporteerd en vermoord in Auschwitz, op 15 oktober 1942.
Na de echtscheiding trouwde Nachman voor de derde keer, op 29 april 1931, met Cornelia van Rees (Amsterdam, 24.7.1888). De Nederlands-Hervormde Cornelia had al een zoon, Arie Cornelis (Rotterdam, 12.6.1935), die door Nachman is geëcht. Cornelia had voor Arie al een dochter gebaard, Jeanne Cornelia (Rotterdam, 25.5.1923). Dit meisje is echter al na een maand overleden, op 8.7.1923. Nachman en Cornelia hebben samen ook een dochter gekregen, Sonja, op 12 juni 1935. De beide kinderen hebben de oorlog overleefd, met hun moeder.]



< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'