Het voorbije joodse dordrecht
Hendrik Hijmans ontkende
vergeefs zijn joodse afkomst
 |
| In de linker woning, op nummer 215 (nu 259) van de Reeweg-Oost, vestigde het gezin Hijmans zich bij aankomst op 18 juli 1923. Foto Google Streetview |
Het heeft hem niet geholpen.
Toen Hendrik Hijmans op 18 juli 1923 met echtgenote en zoon in Dordrecht kwam wonen, aan de Reeweg-Oost, liet hij bij de ambtenaar van burgerlijke stand noteren dat zij geen van allen gelovig zijn. Misschien heeft hij dat gedaan omdat hij inmiddels per se niet meer joods wilde zijn.
Maar tijdens de Tweede Wereldoorlog werd daar door de Duitsers geen acht op geslagen. Voor hen gold zijn joodse afkomst nog onverkort. Hij kwam bijvoorbeeld op een naamlijst te staan van joodse inwoners van Dordrecht, in het bezit van de toenmalige Dordtse politie.
Zelfs nu, anno 2024, laat zijn joodse achtergrond zich niet verloochenen. Hendrik Hijmans wordt genoemd op de website ‘Joods Monument’, gewijd aan vermoorde en overlevende Holocaustslachtoffers. Ook komt zijn naam tevoorschijn in de joods-genealogische website van de in Israël wonende Max van Dam.
Het meest overtuigende, tevens trieste bewijs dat zijn familie nog altijd onvoorwaardelijk als joods werd beschouwd, is dat zijn ene broer en drie zussen allen zijn vermoord − in Auschwitz en Sobibor. Met andere woorden: wie eenmaal joods is, blijft dat vooral in de ogen van anderen voor altijd, ook al laat je zelf optekenen dat je bij geen enkel kerkgenootschap (meer) hoort. Dit ontkennen heeft Hendrik niets geholpen.
Niettemin is er een verheugend feit. Hendrik Hijmans is namelijk niet opgepakt geweest geworden tijdens de bezetting. Als enige van zijn familie heeft hij de Holocaust weten te doorstaan. En, nóg opmerkelijker: Hendrik is bijna honderd jaar oud geworden.
Een terugblik.
 |
De huwelijksakte. Hendrik en Jacoba trouwden op 1 september 1917 in Voorburg, haar woonplaats. |
 |
In Den Haag hadden Hendrik en Jacoba de beschikking over dienstbodes, |
 |
| De jongen op deze persoonsfoto uit het archief van Foto Beerman in Dordrecht is mogelijk Dirk Hijmans, de zoon. De foto is gemaakt op 23 juli 1929. Foto Regionaal Archief Dordrecht (RAD, nr. 309_13270) |
Kascommissie
Hendrik Hijmans is geen geboren Dordtenaar; dat vooropgesteld. Zijn familie komt uit Wijk bij Duurstede. Zijn vader is Izaäk Godschalk Hijmans, die in deze Utrechtse vestingstad aan de Nederrijn is geboren, op 19 november 1822. Hij is ook in die eervorige eeuw nog overleden, op 3 februari 1893, in de leeftijd van 70 jaar. Zijn echtgenote werd Eveline Rosette van Lissa, een Zeeuwse, geboren in Middelburg op 15 november 1945. Zij overleed veel later dan haar man en bovendien in een andere stad, Den Haag, op 6 augustus 1915. Eveline is 69 jaar geworden.
Vijf kinderen kreeg dit echtpaar, twee zonen en drie dochters, allen te Wijk bij Duurstede. Hun volgorde is: 1. Godschalk Izaäk (13 januari 1870), 2. Carolina (5 januari 1873), 3. Victorine (19 juli 1875), 4. Elisebet (17 augustus 1876) en ten slotte Hendrik zelf, op 14 september 1879).
Op 37-jarige leeftijd trouwde Hendrik, kantoorbediende van beroep, op 1 september 1917 in Voorburg met Jacoba Wolterbeek Muller. Zij was 34 en ook geboren in deze gemeente, als dochter van Diederijk Gerhard Engebert Wolterbeek en Joanna Jacoba Sara Stam. Drie jaar later beviel Jacoba van zoon Dirk, het eerste en ook enige kind van het echtpaar. De geboorte had plaats in Den Haag, waar Hendrik al op 30 juli 1917 was gaan wonen en Jacoba pas per 30 augustus 1917, één dag voor de bruiloft. Eerst nog was het woonadres Laan van Heldenburg 55, later werd het in dezelfde gemeente Oosterburgerdwarslaan 4.
Uit hun Haagse archiefkaart blijkt dat twee dienstbodes in het huis zijn komen werken, allebei Nederlands Hervormd. Eerst van 10 september 1917 tot 19 september 1918 ene Leentje van der Meijden (Loosduinen, 25 januari 1880), daarna van 5 november 1918 een zekere Neeltje van Holten (Groot-Ammers, 20 juli 1899).
In ‘Delpher’ − de gratis toegankelijke website van de Koninklijke Bibliotheek, met gedigitaliseerde historische Nederlandse kranten, boeken, tijdschriften en radiobulletins uit bibliotheken, musea en andere erfgoedinstellingen – is een bericht te vinden uit het Algemeen Handelsblad van 7 april 1907. Daarin staat dat tot leden van de kascommissie van de Vereeniging ‘Kunst aan Allen’ te ’s-Gravenhage zijn benoemd mejuffrouw Jacoba Wolterbeek Muller en H. Hijmans. Zouden zij elkaar bij die gelegenheid hebben leren kennen?
 |
Het personeel van de Dordtse Eerste Nederlandsche Levensverzekeringsmaatschappij. |
 |
 |
| Zoon Dirk verlaat Dordrecht om naar Delft te gaan, meldt de ‘Dordrechtsche Courant’ op 9.9.1937. Foto Website ‘Delpher’ |
Jacoba en Hendrik hebben elkaar tien jaar eerder ontmoet als nieuwe leden van de kascommissie van ‘Kunst aan Allen’ in Den Haag, blijkt uit dit bericht in het ‘Algemeen Handelsblad’ van 7 april 1907. Was dat het begin van een relatie? Foto Website ‘Delpher’ |
Geen
Van Den Haag verhuisde het gezin naar Ginneken en daarvandaan arriveerde het op 18 juli 1923 in Dordrecht. De familie vestigde zich op de Reeweg Oost, op nummer 215 (thans: 259). Bij de afdeling Burgerlijke Stand werd een kaart aangelegd over Hendrik en zijn gezinsleden. En daar kwam die mededeling op te staan dat zij geen van drieën lid waren van een kerkgenootschap. Jacoba was van oorsprong Nederlands Hervormd, dat blijkt nog uit haar Haagse persoonskaart.
Hendrik ging als archivaris/bibliothecaris werken bij de 1e Nederlandsche Levensverzekeringsmaatschappij in de Bellevuestraat. Zijn echtgenote werd jaren later, zo meldt het Adresboek van 1938, secretaresse van de Vereniging Kinderbibliotheek Dordrecht. Deze bibliotheek is in 1946 overgenomen door de Openbare Leeszaal en bibliotheek in Dordrecht, de vereniging hield daarmee op te bestaan. In 1938 werd Hendrik kunstlievend lid van het Dordtse Teekengenootschap Pictura; in 1939 bedankte hij alweer voor het lidmaatschap.
Dirk, de zoon, had Dordrecht al verlaten, op 8 september 1937. De Dordrechtsche Courant meldde het, in de editie van de 9de. Hij was inmiddels 16 jaar oud. Dirk vertrok naar Delft, waar hij een woning betrok aan het Mijnbouwplein, op nummer 1. Zou hij er zijn gaan studeren?
 |
De voor- en achterzijde van de Dordtse gezinskaart: geen van de drie gezinsleden was gelovig. |
 |
Twee kaarten uit het Arolsen-archief, waaruit niet valt op te maken of Hendrik opgepakt is geweest |
Kaart
En dan breekt de oorlog uit. In het voormalige nazi-archief in Bad Arolsen bevinden zich twee persoonskaarten met gegevens over Hendrik. De kaarten zijn uiterst summer: niet meer dan naam en adres worden vermeld. Er zijn geen aantekeningen over een arrestatie of deportatie, zoals normaal gebruikelijk is op deze documenten.
Maar dit betekent niet dat Hendrik met rust is gelaten. Via de website ‘Dordtenazoeker’ is een naamlijst van joodse inwoners op te roepen, en Hendrik staat daar op. Er wordt bij vermeld dat “een aantal” van deze Dordtenaren “in of omstreeks 1943” is gearresteerd door de Dordtse politieagenten Lucassen en Evers, gevreesde jodenjagers. Hendrik Hijmans staat op die lijst, zo blijkt, maar is kennelijk niet gearresteerd geworden – wat overeenkomt met het ontbreken van arrestatiegegevens op de kaart uit het Arolsenarchief.
Ook komt de naam van Hendrik voor op een ander archiefdocument, een lijst “met door joden bewoonde panden”, die afkomstig is van het verzet, ook aldus ‘Dordtenazoeker’.
Hoe en waar Hendrik als voormalig joods burger door de oorlog is gekomen, is niet bekend. Er zijn geen openbare documenten over te vinden. Misschien is hij aan de aandacht van de nazi’s ontsnapt, misschien heeft hij zich weten te verstoppen. Feit is alleen dát hij de oorlog heeft overleefd.
Dat hij hoogstwaarschijnlijk gewoon ongemoeid is gelaten, of als jood onopgemerkt is gebleven, blijkt zeker ook uit een ander dagrapport van de Dordtse politie. Op 2 september 1943 meldt wachtmeester R. Schaasberg dat hij een waarschuwing heeft uitgereikt aan Hendrik Hijmans, “ter zake geen oversteekplaats benutten”. Midden in de oorlog blijkt Hendrik het zebrapad te hebben genegeerd.
Zijn zussen en ene broer was zoiets banaals niet gegund. Zij zijn opgepakt, afgevoerd en vermoord. Dit zijn de gegevens daarover:
1. Godschalk Izaak eindigde in Sobibor, op 28 mei 1943, 73 jaar oud.
2. Carolina trof de dood eveneens in Sobibor, op 9 april 1943, 73 jaar oud.
3. Victorine’s leven werd afgebroken in Auschwitz, pop 14 januari 1943, 67 jaar oud.
4. Elisebet is ook omgebracht in Auschwitz, op 21 januari 1943, 66 jaar oud.
 |
De website ‘Dordtenazoeker’ van archiefonderzoekster Erica van Dooremalen meldt dat Hendrik Hijmans in ieder geval voorkomt op een naamlijst van Dordtse joden. |
 |
De pagina over Hendrik op de website ‘Joods Monument’, hij wordt genoemd als overlevende van de Holocaust. |
 |
Jacoba was volgens deze advertentie in ‘De Dordtenaar’ al overleden op 14 mei 1948, in de ouderdom van 65 jaar. |
Enige
Hendrik bleef als enige van de oorspronkelijke familie over. Hij is zelfs bijna een eeuwling geworden. Hendrik is overleden op 6 maart 1978, als 99-jarige, en is in stilte gecremeerd.
In NRC-Handelsblad verscheen een overlijdensadvertentie over hem, meldend dat tot hun “grote droefheid onze geliefde vader, grootvader, overgrootvader en huisgenoot” is overleden. Nog altijd woonde Hendrik op de Reeweg Oost, nummer 259, de huisgenoot zal A.A. Kleber uit Dordrecht zijn, die onderaan de advertentie staat.
Hendrik wordt weduwnaar genoemd. Zijn vrouw Jacoba was decennia eerder al gestorven, op 14 mei 1948, in Dordrecht, op 65-jarige leeftijd. Zoon Dirk wordt in de advertentie als eerste familielid vermeld, wonend in Rijswijk. Zelf is Dirk in 1994, vijftien jaar na zijn vader, in Den Haag overleden, op 11 juni 1994, in de leeftijd van 73 jaar. Maar hij is bij zijn ouders in Dordrecht begraven, op de Algemene Begraafplaats. Op de gezamenlijke grafsteden staan hun namen in de volgorde van overlijden: Jacoba-Hendrik-Dirk. Het originele gezin was nu geschiedenis geworden.
Hendrik overleed op 6 maart 1979 in Dordrecht, De grafsteen op de Algemene Begraafplaats |
 |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
