Het voorbije joodse dordrecht
Hester van Adelberg woonde al
rondtrekkend ook in Dordrecht
 |
Deze foto uit 1939 toont het zogenoemde Moederhuis van het Leger des Heils in Rotterdam. |
Was zij een rusteloze vrouw of juist een avontuurlijke?
Feit is dat de joodse Hester van Adelberg, geboren in Heusden op 16 juni 1878, telkenmale verhuisde, zó vaak dat al die verplaatsingen, dwars door Nederland, niet volledig meer te achterhalen zijn.
Ze heeft bijvoorbeeld in Vught, Rotterdam, Leeuwarden, Den Haag, Dordrecht, Goor, Arnhem en Amsterdam gewoond, en van de meeste van die tijdelijke woonplaatsen zijn in gemeentelijke archieven woonkaarten gevonden. Maar volgens sommige van die archiefkaarten is ze vertrokken naar Barneveld, Haaksbergen en Zwolle, terwijl daar weer geen archivalia van zijn te vinden.
De bewijsbare verblijfsadressen worden in dit verhaal met illustraties getoond, om een indruk te geven van haar ongedurige rondtrekken.
Frappant is het beroep dat zij intussen uitoefende. Vaak was ze huishoudster, soms gezelschapsdame. Wordt daarmee een gouvernante bedoeld of betekent het dat zij, zoals het Van Dale-woordenboek het formuleert, een dame was die tegen vergoeding een (meestal oudere) dame of heer gezelschap houdt?
Geruststellend is al bij al dat Hester van Adelberg de Holocaust heeft overleefd. Ze is na de Tweede Wereldoorlog overleden, in Utrecht op 3 juni 1946. Al valt het op dat zij haar geloof gaandeweg op burgerlijke-standskaarten van ‘NI’ heeft laten veranderen in ‘Geen’, in Den Haag. In die oorlog is Hester ook haar dochter Anna kwijtgeraakt, een kind van wie de vader onbekend is en dat zij baarde in het zogenoemde moederhuis van het Leger des Heils in Rotterdam.
In dit verhaal: het dynamische leven van Hester van Adelberg.
 |
De geboorteakte van Hester. Zij kwam ter wereld in Heusden, op 16 januari 1878 om 7 uur in de ochtend, |
 |
De samenstelling van het gezin Van Adelberg, in Heusden wonend aan de Vismarkt, op nummer 93. |
Brabander
Haar vader was een heuse Brabander, haar moeder juist niet. Simon van Adelberg is geboren in Den Bosch op 2 mei 1837. Zijn echtgenote werd Anna Menco, die afkomstig is uit Enschede en daar ter wereld kwam op 24 oktober 1833. Hun huwelijk had plaats in hun beider woonplaats Heusden, op 2 juli 1861. Simon was van beroep koopman, Anna werkte eerst als dienstmeid, later werd ze winkelierster.
Anna was al bij de huwelijksplechtigheid volop zwanger. Twee maanden na de bruiloft beviel zij van de eerste van de drie Hesters die het echtpaar zou krijgen. Hester nr. 1 werd geboren op 20 september 1861. Deze eersteling zou al op 30 december 1862, dus na 1 jaar, drie maanden en 10 dagen, overlijden.
Het echtpaar Van Adelberg heeft daarna nog veel meer leed te verduren gekregen. Van de twaalf kinderen die het verwekte, zijn er namelijk zes na korte tijd gestorven, zoals het navolgende overzicht laat zien.
De kinderen:
1. Hester nr. 1, Heusden, 20.9.1861 – Heusden, 30.12.1862, na 15 maanden.
2. Rozetta, Heusden, 30.8.1863 – Heusden, 29.11.1915, 52 jaar, modiste.
3. Jacob, Heusden, 24.8.1865 – Den Haag, 17.10.1930: 65 jaar, koopman in modeartikelen.
4. Salomon nr. 1, Heusden, 10.4.1868 – Heusden, 5.12.1868, na acht maanden.
5. Isaac, Heusden, 13.4.1869 – Rotterdam, 10.3.1928, 58 jaar.
6. Hester nr. 2, Heusden, 16.12.1871 – Heusden, 8.6. 1872, na vijf maanden.
7. Abraham, Heusden, 29.12.1872 – Heusden, 5.3.1873, na negen weken.
8. Louis nr. 1, Heusden, 17.2.1874 – Heusden, 11.10.1874, na zeven maanden.
9. Salomon nr. 2, Heusden, 3.3.1875 – overlijden onbekend,.
ook bij het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag.
10. Clara, Heusden, 14.11.1876 – Heusden, 12.3.1877, na vier maanden.
11. Hester nr. 3, Heusden, 16.1.1878 – Utrecht, 3.6.1946, 68 jaar.
12. Louis nr. 2, Heusden, 19.12.1880 – Waalwijk, 21.3.1944, 63 jaar.
De ouders van al deze kinderen, Simon en Anna, zijn aan het einde van de eervorige eeuw overleden: hij als weduwnaar in Heusden op 23 november 1897, 60 jaar oud; zij drie jaar eerder, ook in Heusden, op 15 november 1894, als 61-jarige.
 |
Zelf baarde Hester op 12 maart 1917 om elf uur in de ochtend dochter Anna, zoals gezegd in het Rotterdamse Moederhuis. |
 |
Hester’s dochter Anna pleegde in de oorlog zelfmoord, in de Haagse overlijdensakte staat dat zij op 20 juni 1944 |
Kind
De Hester die de hoofdpersoon in dit artikel is, is kind nummer elf, de Hester nummer 3. Toen zij werd geboren, was haar vader 40, haar moeder al 44. Volgens de geboorteakte kwam zij ter wereld “om zeven ure des morgens” in het ouderlijk huis “staande op de Vischmarkt alhier, Wijk N, Nummer negen en tachtig”.
Zelf beviel Hester als ongehuwde moeder op 12 maart 1917, op 39-jarige leeftijd, van haar dochter – en enige kind: Anna. Dat gebeurde, zoals gemeld, om elf uur ’s ochtends in het Moederhuis van het Leger des Heils in Rotterdam, indertijd gevestigd in de Henegouwerlaan, nummer 72. Zij beviel in aanwezigheid van ene Christina Allegonda van Ameron, 22 jaar oud, die de geboorte vervolgens ook meldde bij de ambtenaar van de burgerlijke stand.
Al op 10 januari 1917 was de hoogzwangere Hester in dit Moederhuis getrokken, als nummer 55, waarschijnlijk om zich opgevangen te weten. Haar dochter Anna kreeg na de geboorte nummer 74. Ruim een halfjaar na de bevalling, op 17 oktober, werd Hester in Eibergen opgenomen in een Gesticht voor Zwakzinnigen, denkelijk samen met haar dochter. Dit betreft de zogeheten Rekkense Inrichtingen.
Anna is overigens zelf niet oud geworden, uit eigen wil. In de Tweede Wereldoorlog werd zij op 20 juni 1944, inmiddels 27 jaar oud, ongehuwd en kantoorbediende van beroep zijnde, om 06.30 uur “overleden gevonden”, zoals de ambtenaar van de burgerlijke stand van Den Haag het noteerde in de overlijdensakte. De begrafenisondernemer Hendricus de Bruin was het hem de 21ste komen melden.
Wat er was gebeurd? Op de website ‘Joods Monument’ staan de details – dat Anna levenloos is gevonden in de ’s-Gravenzandelaan, “waarna haar lichaam is overgebracht naar het Ziekenhuis Zuidwal”. Zij had zelfmoord gepleegd; daarom staat zij ook op de lijst met namen van Nederlanders die “aan het begin van of gedurende de Tweede Wereldoorlog” zelfdoding hebben begaan, “onder druk van de omstandigheden”. Aan deze lijst worden overigens anno 2025, schrijft JM, “nog steeds namen toegevoegd”. Zelfs na 80 jaar openbaren zich klaarblijkelijk nog veelzeggende details.
 |
Hester trok door grote delen van Nederland, intussen werkend als huishoudster of gezelschapsdame. |
 |
Friesland was de (of een) volgende locatie, in 1927 werkte zij er in Leeuwarden, bij de dames Zondijk. |
 |
Komend uit Zwolle werkte Hester in Amsterdam als huishoudster bij de familie Goldberg in de Uithoornstraat 36, |
 |
Komend uit Amsterdam werkt Hester als gezelschapsjuffrouw in Dordrecht, van 12 november 1928 tot 12 april 1932, |
 |
In Den Haag heeft Hester vanaf 12.4.1932 op meerdere adressen gewoond, laat deze persoonskaart zien. |
 |
Een pagina uit het Adresboek 1930 van Dordrecht. Mejuffrouw Van Adelberg |
Rondgang
Terug naar Hester, de moeder. Geprobeerd is te reconstrueren waar Hester achtereenvolgens al dan niet tijdelijk heeft gewoond. Dat is niet volledig gelukt. Daarom wordt hier volstaan met de gegevens die in uiteenlopende archieven konden worden opgedoken en betrouwbaar zijn. Bij elkaar geven al die verhuizingen desalniettemin een tamelijk afdoende idee van Hesters rondgang door Nederland.
Van 3 april 1908 tot 9 mei 1908 verbleef Hester in Vught, komend uit en weer vertrekkend naar Heusden. Zij was toen 30 jaar oud.
In 1917 verbleef zij in een gesticht te Eibergen, onbekend is hoe lang.
Van 19 maart 1926 tot 16 juni 1926 woonde zij in Goor.
Vervolgens ging zij naar Arnhem, naar het adres Eusebius Buitensingel 28a.
Hierna volgde Rotterdam (Hoogstraat 169). Ze was er inwonend, de duur van haar verblijf is niet vastgesteld kunnen worden.
Op 8 januari 1927 bevond Hester zich ineens in Leeuwarden, werkend als huishoudster bij de dames Zondijk, Bleeklaan 3. Zij kwam dit keer uit Arnhem en vertrok op 16 november 1927, dus na tien maanden, naar Barneveld, naar een niet gevonden adres.
Nu weer komend uit Zwolle duikt Hester op 4.7.1928 in Amsterdam op, om daar als huishoudster aan de slag te gaan bij de familie Goldberg, Uithoornstraat 36.
Dordrecht is de volgende locatie. Blijkens de persoonskaart in het Regionaal Archief Dordrecht (RAD) komt ze hier op 12 november 1928 aan, zich inschrijvend als gezelschapsjuffrouw. Ze gaat op de Voorstraat wonen, op nummer 276 rood, en blijft daar best lang: 3 jaar en 5 maanden.
Op 12 april 1932 vertrekt ze naar Den Haag, naar de Koningsstraat 24A.
In Dordrecht is Hester als “mej. Adelsberg” lid geweest van de Joodsche Vrouwenvereniging voor praktisch Palestinawerk, zo blijkt uit een verenigingsverslag uit 1930. Zes jaar later wordt haar naam vermeld op de voorpagina van de Dordrechtsche Courant, op 15 mei 1936. Dat was in een verslag ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Court Dordrecht der Ancient Order of Foresters, dat werd gevierd in Hotel Ponsen. Als mevrouw Adelsberg uit Den Haag, voorzitster zijnde van de Vrouwenafdeeling Benevolence, sprak Hester hier “namens haar zusters gelukwenschen uit” voor de oprichting van ene zelfstandige vrouwenafdeling van de Orde in Dordrecht, genaamd Charitas.
In Den Haag trekt Hester van adres naar adres, zoals de navolgende opsomming aantoont: vanaf 16.6.1932: Jan van Riebeekstraat 11; vanaf 26.4.1933: Pieter Bothstraat 71; vanaf 28.9.1933: C. Speelmanstraat 11; vanaf 16.4.1934: Kon. Emmakade 181. Aansluitend gaat Hester van Adelberg op 18 februari 1939 naar Utrecht (Maliebaan 91), haar laatste adres.
 |
Louis van Adelberg, de broer van Hester, is overleden in Waalwijk op 21 maart 1944. |
 |
Het overlijden werd bekendgemaakt in het ‘Utrechtsch Nieuwsblad’ van 5 juni . Haar leeftijd was echter niet 78, maar 68 jaar. |
Broer
Het is al aangestipt: tijdens de oorlog is Hester haar enige kind Anna kwijtgeraakt. Ze was nu letterlijk moederziel alleen.
In diezelfde oorlog verloor ze ook naar broer Louis, die getrouwd was met een niet-joodse vrouw en die nog twee kinderen hadden. Een derde kind, een dochter, was voor de oorlog al gestorven. Louis dreef met zijn vrouw “een florerende textielwinkel” op de Markt in Waalwijk, is op de website ‘Joods Monument’ te lezen. Volgens een bezoeker heeft Louis tijdens de oorlog “al zijn bezittingen aan de bezetter” moeten overdragen. “Vermoedelijk mede omdat men vermoedde dat hij waardevolle bezittingen achterhield, werd hij telkens opgepakt, verhoord en mishandeld.”
De manufacturier Louis is op 21 maart 1944 in Waalwijk overleden, 63 jaar oud. Hij is eerst begraven op een katholieke begraafplaats, op niet-gewijde grond. Maar “circa 1998”, aldus een andere bezoeker van JM, werd hij herbegraven op de joodse begraafplaats in Amersfoort.
Van alle broers en zussen die Hester al dan niet heeft meegemaakt, is zij nu als enige nog in leven. Ze heeft haar dochter Anna overleefd, en de oorlog.
Maar zelf leeft ze niet lang meer: in het eerste jaar na de bevrijding sterft ze, in Utrecht waar uiteindelijk haar “toernee” al dolend door Nederland beëindigde, op 3 juni 1946. Ze is 68 jaar oud geworden.
 |
De Utrechtse overlijdenakte van Hester. Zij stierf in Utrecht op 68-jarige leeftijd, op 3 juni 1946, |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
