Dit is het geboortehuis van Johanna Michell
aan de St. Jorisweg 18 rood (nu: 24). 
Foto Redactie Website

In 1902 werd Johanna’s vader Gerardus, een onderwijzer, eervol ontslagen (‘Dordrechtsche Courant’, 22.1.1902). Het gezin verhuisde naar Veendam.
Foto RAD

De geboorteakte van Johanna Helena Elisabeth Michell, dochter van Gerardus Casper Michell en Maria Güthschmidt.
Zij kwam ter wereld in de bovenwoning van de St. Jorisweg 18, op 20 oktober 1896, om twee uur ’s nachts.
Foto Regionaal Archief Dordrecht (RAD).

Van Johanna is geen persoonsfoto gevonden in openbare beeldbanken, wel een van haar echtgenoot Joachim Elte. De pasfoto werd gemaakt toen hij een buitenlands paspoort aanvroeg. Volgens Johanna’s neef Herman Elte (zijn vader Jacob Elte was een van de broers van Joachim) zijn er ook zo goed als geen foto’s meer van de familie, berichtte hij desgevraagd de redactie. “Tot mijn spijt kan ik u niet helpen aan foto's van de familie. Bijna alles is in de oorlog verloren gegaan bij het leeghalen (‘pulsen’) van de woningen.”
Foto Website ‘Joods Monument’

Het echtpaar kreeg op 1 juli 1927 in Amsterdam een eerste kind, dat ook Alida Maria ging heten, roepnaam Lyda. In totaal zou het gezin Elte drie kinderen gaan tellen.
‘Leeuwarder Courant’, 2.7.1927

Op 17 november 1925 trouwde Johanna met Joachim Elte, in Leeuwarden. Nog diezelfde dag werden zij ingeschreven in Amsterdam, op het adres Sarphatipark 127 boven, zoals de archiefkaart laat zien.
Foto Stadsarchief Amsterdam.

Op 12 augustus 1938 verhuisde het gezin naar de Nic. Maesstraat 3 huis. Na een verblijf in Heemstede, in februari 1941, keerde Johanna in maart 1944 terug naar het woonhuis aan de Nic. Maesstraat, en daar zou ze, met uitzondering van twee weken in oktober 1991, blijven wonen tot aan haar overlijden.
Foto Google Streetview

Joachim Elte kwam op 30 april im kamp Westerbork terecht en werd vandaar naar het concentratiekamp in Bergen-Belsen vervoerd. Daar is hij vermoord op 28 februari 1945. Ter ere van hem heeft Johanna een grafsteen voor hem laten maken, en laten plaatsen op de begraafplaats Westerveld Duin, aan de Kruidbergerweg 2-6 in Driehuis.
Foto Website ‘Online Begraafplaatsen’

Alida Maria Gütschmidt, de moeder van Johanna, overleed op 7 november 1958 in Leeuwarden, 90 jaar oud (‘Algemeen Handelsblad’, 11.11.1958). Haar man Gerardus was al in 1949 gestorven, op 4 februari, 77 jaar oud, ook in Leeuwarden. Ook hij is begraven op de begraafplaats Westerveld Duin. Foto’s Delpher en de website ‘Online Begraafplaatsen’.

Lyda Elte, de dochter van Johanna en Joachim, is overleden op 14 mei 2011, haar eerste man Bob Wallagh op 14 augustus 1967, haar tweede man André Kloosterman op 2 augustus 2007. Zij zijn eveneens begraven op de begraafplaats in Driehuis.
Foto’s Online Begraafplaatsen

Alida, de zus van Johanna, is alleenstaand gebleven. Zij overleed op 10 juli 1981 in Leeuwarden, 77 jaar oud (‘Leeuwarder Courant, 11 juli 1981).
Foto Delpher

Johanna zelf, de weduwe van Joachim, bereikte een hoge leeftijd: 95 jaar. Zij stierf op 31 december 1990 in Amsterdam (‘NRC’, 3.1.1991).
Foto Delpher

Stolperstein voor Joachim
leidt tot internationale rel

Op 15 april 2014 is voor het gezinshuis van Joachim en Johanna Elte aan de Nicolaas Maesstraat 3, een Stolperstein aangebracht. Dit gebeurde in stilte. Drie jaar later brak over dit struikelsteentje een rel uit, die wereldwijd (media)aandacht kreeg. Op slag werd het het beroemdste steentje van Nederland.

Razernij
Het was niet het steentje zelf dat “tallozen tot razernij” bracht, zoals columnist Auke Kok de ophef in de NRC van 6 april 2017 beschreef. Het was het echtpaar dat op dit adres in “de deftige Amsterdamse Concertgebouwbuurt” (de Volkskrant) woonde, dat een storm van verontwaardiging ontketende.
        Deze twee niet bij naam genoemde bewoners protesteerden tegen de beladen steen voor hun deur en begonnen een juridische procedure om het gedenksteentje verwijderd te krijgen. Toen de rechtszaak in de publiciteit kwam, “werden de darmen van Twitter en Facebook tot in Israël boven de hoofden van het echtpaar geleegd”, constateerde Kok. “De locatie, een dure straat in Zuid, deed de zaak ook al geen goed.”
        Wat stoorde het echtpaar zo aan het steentje? ‘De Volkskrant’ rapporteerde het gedetailleerdst over de kwestie, in de editie van 3 april. Enkele verhelderende citaten: “Uit het vonnis van de bestuursrechter – die de zaak doorverwees naar de civiele rechtbank – bleek dat zij de confrontatie met de steen een te grote ‘emotionele belasting’ vinden voor hun gezin. Verder voerden zij aan dat hun privacy wordt aangetast door voorbijgangers die op de steen stuiten en ‘indringend’ naar hun woning kijken.”

Twee van de internationale reacties, van de website ‘24/6mag’ en Facebookaccount van het Anne Frank Center for Mutual Respect. Foto’s Internet

Neo-nazi’s
De website ‘24/6.mag’, die bericht over ‘Israel, The Middle East and Beyond’, pikte het nieuws op. “Amsterdam residents upset at plaque that says Nazi victim Joachim Elte used to live there”, luidde de kop boven het artikel van Eldad Tzioni. The Amerikaanse website ‘Anne Frank Center for Mutual Respect’ deed het voorkomen alsof het steentje al was weggehaald.
        “We remember Joachim Elte, and no one can stop all of us”, liet het centrum via Facebook weten, strijdbaar deze uitleg gevend: “A judge in Amsterdam has removed Joachim Elte’s plaque in front of a home because residents there didn’t want to be reminded of the Holocaust. Therefore, we at the Anne Frank Center for Mutual Respect in the United States, (…) shall now remind the world.”
        Op sociale media gingen de sluizen van boosheid en haat wijd open, het echtpaar “werd zelfs voor neo-nazi’s uitgemaakt”, signaleerde de Volkskrant. Met andere woorden: de wereld was te klein.
        “Aangedaan door de scheldpartijen” (Kok) staakte het echtpaar het proces. Het slikte zijn bezwaren in. En het stuurde ‘de Volkskrant’ een verklaring, waarin het meer inzicht gaf in de emoties die het steentje voor deze twee bewoners zo beladen maakte: een overleden kind bleek de voornaamste reden.
        De verklaring: “Wij stoppen met de rechtszaak omdat we geschrokken zijn van de manier waarop dit in de publiciteit is gekomen en de misverstanden die hierdoor nu ontstaan. Door het overlijden van ons kind maakt een Stolperstein, duidend op ons huis, te veel los. Sinds wij hier wonen, bewaren we een document met de handgeschreven naam van de gedeporteerde bewoner [Joachim Elte] op een prominente plaats in ons huis ter nagedachtenis. Wij vinden de herdenking van alle slachtoffers van de Holocaust zeer belangrijk en doen dit ook blijvend en respectvol. Wij willen niemand kwetsen en vinden het zeer spijtig als dit gebeurd is.”
        De storm ging liggen, rond het steentje werd het weer stil.

De tweeduidige positie van Joachim Elte

Historisch onderzoekster drs. M.M.R. (Myriam) Daru-Schoemann uit Amsterdam heeft de redactie van de Stolpersteine-site er in oktober 2020 op gewezen dat er nog wel wat “meer te vertellen is” over Joachim Elte − de man van de in Dordt geboren Johanna Michell. De lotgevallen van Joachim, die in Bergen-Belsen om het leven is gebracht, en Johanna, die de oorlog heeft overleefd, zijn in bovenstaand verhaal beschreven.

Tweeduidig
Myriam Daru, in Frankrijk geboren, van Duits-joodse afkomst en inmiddels gepensioneerd, benadrukt in haar aanvulling dat Joachim “noodgedwongen een tweeduidige positie” heeft gehad in de oorlogsjaren. Zij geeft er twee voorbeelden van.
        “Tijdens de oorlog, voordat hij werd opgepakt”, licht zij toe, “was Joachim Elte niet zo maar een accountant. Hij was accountant bij het bedrijf Union. Union was in dienst van het Vierjahresplan van [nazileider Hermann] Göring en werd gebruikt om goederen op de zwarte markt in Nederland op te kopen. Uiteraard werd de opdrachtgever van Union [Göring] geheim gehouden. Toch moest Joachim Elte als accountant behoorlijk goed op de hoogte zijn geweest van wat er met de goederen gebeurde. Zijn positie verschafte hem ook een Sperre, een vrijstelling van deportatie. Het illustreert hoe Joodse mensen gemanipuleerd konden worden in een situatie, waarin zij bijdroegen tot de oorlogseconomie van het Derde Rijk.”
        Het tweede voorbeeld betreft de zogeheten Goudstikker-zaak. Jacques Goudstikker was een joods-Amsterdamse kunsthandelaar, wiens kunstverzameling in handen viel van nazi-Duitsland. Na de oorlog kwam een groot deel van de collectie in handen van de Nederlandse staat. Erven van Goudstikker onderhandelden vervolgens jarenlang over teruggave van de collectie.

Bewijsstuk
Volgens Myriam Daru is Joachim Elte in de oorlog bij deze zaak betrokken geweest. “Hij vervaardigde voor Alois Miedl [een Duitse kunsthandelaar en vriend van Göring] in juni 1942 een accountantsrapport over de kunsthandel van Goudstikker. Zijn rapport is een belangrijk bewijsstuk geweest bij het onderzoek van de Restitutie-commissie in de slepende zaak van de Goudstikker-collectie. Zoals inmiddels goed bekend, heeft Miedl een groot aantal kunstwerken aan Göring verkocht.” Er is overigens dit jaar een biografie van Miedl verschenen, geschreven door Nils Fiebig en getiteld: Alois Miedl. Der Bankier und die Raubkunst. Geschäfte im Schatten der Macht.
        Ten slotte gaat ze nog in op de (ook hierboven beschreven) rel rond de Stolpersteine voor Joachim en Johanna, in april 2014 gelegd voor hun huis aan de Nicolaas Maesstraat 3 in Amsterdam.
        “Bij die hele Stolpersteinrel”, schrijft Daru, “is met geen woord gerept over de tweeduidige positie waarin Joachim Elte zich noodgedwongen bevond, een positie die ertoe heeft geleid dat hij pas relatief laat is opgepakt. Voor reflectie leek bij de reacties geen ruimte te bestaan. Met een beetje geluk, had hij Bergen-Belsen overleefd, zoals het met mijn moeders nicht Edith Weil-Meier en haar twee zoons is gebeurd. En dan was er waarschijnlijk geen Stolperstein voor Joachim Elte nodig geweest.”
        “Opvallend is overigens”, sluit zij af, “dat Joachim Elte bij Union bij lange na niet de enige was die met een niet-joodse vrouw was getrouwd. Zijn opdrachtgever Miedl was dat wel, trouwens. Zoiets draagt vanzelf bij tot morele dilemma’s in tijden van nazi-dictatuur. Toen de Stolpersteinrel speelde, heb ik uitgezocht hoe het met Joachim Elte zat. Ik vond toen bijvoorbeeld de melding over zijn echtscheiding op de persoonskaart [op 7.2.1941 in Leeuwarden; zie bovenstaand verhaal]. Die scheiding was er voordat Joachim Elte in dienst trad bij Union. Op papier was hij dus niet meer gemengd-getrouwd; en daardoor was zijn leven een stuk precairder geworden. En hij moest toch voor zijn kinderen blijven zorgen. Wat had ik gedaan als ik in zijn schoenen had gestaan? Ik weet het echt niet.”