Het voorbije joodse dordrecht
De Holocaust-overlevenden op
de Dordtse begraafplaats: deel 4
 |
Het monument van Jurriaan Schrofer dat de omgebrachte joden herdenkt, bestaat uit twee delen. Buiten aan de gevel van het stadhuis is een granieten kubus aangebracht. |
 |
Binnen, in de hal, staat deze witte zuil. Beide delen zijn verbonden door een niet-zichtbare, maar conceptuele, diagonale lijn. In de zuil worden op een klein beeldscherm doorlopend de namen van 221 joodse slachtoffers geprojecteerd. |
Dordrecht heeft een gedenkteken dat eraan herinnert dat de stad tussen 1940 en 1945 zijn joodse gemeenschap verloor door de volkerenmoord van de nazi’s.
Het is een tweedelig monument. Buiten, op de hoek van het stadhuis, hangt een granieten kubus, met op drie zijden tweetalig de tekst: “Je moet het je kinderen vertellen”. Binnen, in een hoek van de hal, staat een vierkante granieten zuil van twee meter hoog, met bovenop een perkamenten, van binnenuit verlichte kubus.
Op één zijde van die kap worden computergestuurd, geluidloos en permanent op een beeldscherm alle namen geprojecteerd van de 221 vaders, moeders en kinderen uit Dordrecht (202) en Zwijndrecht (19), die in de oorlog zijn omgebracht. Het monument is een ontwerp van Jurriaan Schrofer, en tevens zijn laatste grote werk: nog geen jaar na de onthulling op 12 september 1989, stierf hij – op 1 juli 1990.
Het gedenkteken gedenkt de onbegravenen, de joden die in vernietigingskampen tot as werden verbrand, en geen graf kregen.
Dit verhaal, aflevering 4 van de serie over de joodse begraafplaats, gaat specifiek over de doden die daar ná de oorlog zijn begraven. Hun overlijden zal bij familieleden en kennissen verdriet teweeg hebben gebracht. Maar er is nog een andere reden om stil te staan bij hun overlijden: al deze personen, (ver) voor en een enkeling ín de oorlog geboren, zijn óók overlevenden. Zij hebben kans gezien uit handen van de moordende nazi’s te blijven, zij hebben de Holocaust weten te doorstaan. Zij zijn blijven leven.
Van de honderden Dordtse slachtoffers van de jodenvervolging wordt doorgaans gezegd dat slechts enkele tientallen deze terreur hebben overleefd. Maar wie waren dat, die anonymi? In dit artikel worden die overlevenden genoemd− met naam, leeftijd en eventueel hun partners of andere gezinsleden. Opdat ze niet langer gezichtsloos zijn.
Zoals in het stadhuis de namen van de onbegravenen van de oorlog worden geprojecteerd, zijn hier de namen van de naoorlogse begravenen te lezen. De lijst met hun namen en andere personalia is samengesteld kunnen worden dankzij de website ‘Het Stenen Archief’, waarop alle joodse doden die aan de Nieuweweg ter aarde zijn besteld, te vinden zijn, vanaf 1871 tot heden.
De lijst wil geenszins afbreuk doen aan de droefenis over hun dood, maar slechts signaleren welke joodse plaatsgenoten levend het einde van de oorlog hebben weten te halen.
De lijst
Na de oorlog zijn overleden en begraven op de joodse begraafplaats in Dordrecht, vanaf 1945:
| 1. Bräune Bertha de Jong-Mecklenburg, geboren L beck, 14.1.1878, overleden Dordrecht, 25.1. 1946, 68 jaar. Weduwe van Salomon Simon David de Jong.
Zie verhaal 16. |
|
| 2. Samuel Marcus Barkelau, geboren Zierikzee, 18.9.1863, overleden Dordrecht, 2.2.1950, 86 jaar. Weduwnaar van Helena Hamme.
Zie verhaal 174. |
|
| 3. Kaatje (Cato) de Vries, geboren Giessendam, 26.3.1883, overleden Dordrecht, 28.3.1950, 68 jaar. Echtgenote van Jacques Duits.
Zie verhaal 86. |
|
| 4. Philip Allemans, geboren Dordrecht, 7.6.1885, overleden Dordrecht, 9.10.1950, 65 jaar. Echtgenoot van Carolina Braadbaart.
Zie verhaal 31. |
|
| 5. Alexander Hirsj, geboren Drzrnski, 18.11.1894, overleden Leiden, 19.10.1951, 56 jaar.*. De grafsteen voor Alexander Hirsch > |
 |
| 6. Isidore (‘Isidor) van Huiden, geboren Winschoten, 8.4.1885, overleden Kopenhagen, 1.3.1952, 66 jaar.
Zie verhaal 32. De overlijdensadvertentie voor Isidore van Huiden |
 |
| 7. Emanuel Benedictus, geboren Dordrecht, 6.6.1888, overleden Dordrecht, 11.10.1953, 65 jaar. Echtgenoot van Getra Bolle. |
|
| 8. Marianne (Matje) Stad-Cohen, geboren Rotterdam, 9.2.1886, overleden Dordrecht, 26.2.1956, 70 jaar. Echtgenote van David Stad.
Zie verhaal 28. De overlijdensadvertentie voor Matje Stad-Cohen |
 |
| 9. Isaac Fonteijn, geboren Den Haag, 20.3.1879, overleden Den Haag, 27.5.1956, 77 jaar. Echtgenoot van Rozet Duits.
Zie verhaal 264. |
|
| 10. Dina Dasberg-de Vries, geboren Neede, 4.4.1875, overleden Amsterdam, 5.11.1956, 81 jaar. Echtgenote van Samuel Dasberg. Zie verhaal 77. De overlijdensadvertentie voor Dina Dasberg-de Vries |
 |
| 11. Rosetta Monasch, geboren Dordrecht 6.6.1887, overleden Dordrecht, 19.7.1957, 70 jaar, ongehuwd.
Zie verhaal 168. De overlijdensadvertentie voor Rosetta Monasch in het NIW van 16.5.1958. > |
 |
| 12. Jehoedah Eliazar Stodel, geboren Sliedrecht, 2.8.1949, overleden Sliedrecht, 22.5.1957, 7 jaar. |
|
| 13. Meijer Michiel Cohen, geboren Dordrecht, 30.8.1900, overleden Dordrecht, 21.2.1958, 57 jaar. Echtgenoot van Gesina Keesje.
Zie verhaal 47. |
|
| 14. Marianne den Hartog, geboren Heerjansdam, 1.5.1874, overleden Gorinchem, 8.5.1962, 88 jaar, echtgenote van Hartog den Hartog.
Zie verhaal 274. |
|
| 15. Daatje Duits-Fonteijn, geboren Dordrecht, 13.4.1881, overleden Dordrecht, 12.1.1965, 83 jaar. Echtgenote van Salomon E. Duits.
Zie verhaal 201. De overlijdensadvertentie voor Daatje Duits-Fonteij |
 |
| 16. Salomon Emanuel Duits, geboren Dordrecht, 8.1.1881, overleden Dordrecht, 13.4.1965, 84 jaar. Weduwnaar van Daatje Fonteijn.
Zie verhaal 201. |
|
| 17. Jacques Duits, geboren Dordrecht, 4.11.1883, overleden Dordrecht, 17.6.1967, 83 jaar. Echtgenoot van Kaatje de Vries (1) en Rosa Sara Engers (2).
Zie verhaal 49. De overlijdensadvertentie voor Jacques Duits in ‘Het Vrije Volk’ van 19.6.1967. |
 |
| 18. Henriette van den Bergh-Beerenborg, geboren Zevenbergen, 9.12.1882, overleden Rotterdam, 20.1.1968, 85 jaar. Echtgenote van Louis van den Bergh.
Zie verhaal 39. |
|
| 19. Rudolf Poppert, geboren Gronau, 21.12.1896, overleden Enschede, 21.4.1969, 72 jaar. Weduwnaar van Elsa Goldstein.
Zie verhaal 212. De overlijdensadvertentie voor Rudolf Poppert in het NIW van 25.4.1969. |
 |
| 20. Rozet Duits, geboren Dordrecht, 15.4.1886, overleden Den Haag, 16.6.1970, 84 jaar. Weduwe van Isaac Fonteijn. |
|
| 21. Friedrich Sigmund Meijer, geboren Mönchengladbach, 9.11.1888, overleden Dordrecht, 31.3.1970, 81 jaar. De overlijdensadvertentie voor Friedrich Siegmund Meijer in het NIW van 10.4.1970. |
 |
| 22. Andries Robert Knorringa, geboren Amsterdam, 2.5.1930, overleden Dordrecht, 21.1.1972, 41 jaar. Echtgenoot van Jeannette Prins.
Zie verhaal 194. De overlijdensadvertentie voor Dries Knorringa in ‘Het Parool’ van 22.1.1972. |
 |
| 23. Cornelia van Huiden-Cohen, geboren Dordrecht, 21.11.1884, overleden Loosduinen, 29.9.1973, 88 jaar. Weduwe van Isidore van Huiden.
Zie verhaal 32. |
|
| 24. Jakob Cohen, geboren Finsterwolde, 9.10.1912, overleden Tergnier (Fr), 22.7.1978, 65 jaar. |
|
| 25. Bernard Andriesse, geboren Roermond, 21.12.1916, overleden Dordrecht, 16.2.1980, 63 jaar. Echtgenoot van Kaatje Wurms.
Zie verhaal 91. |
|
| 26. Sophia Cohen de Heer, geboren Dordrecht, 29.12.1891, overleden Dordrecht, 17.1.1981, 89 jaar.
Zie verhaal 80. De overlijdensadvertentie voor Sophia Cohen de Heer in het NIW van 12.6.1981. |
 |
| 27. Bernard Roos, geboren Meppel, 21.5.1901, overleden Dordrecht, 16.6.1985, 84 jaar. Echtgenoot van Gretha Cohen. De overlijdensadvertentie voor Bernard Roos in het NIW van 21.6.1985. |
 |
| 28. Max van Huiden, geboren Dordrecht, 3.1.1912, overleden Dordrecht, 17.3.1987, 75 jaar. Echtgenoot van Aaltje Saartje Lezer.
Zie verhaal 94. |
|
| 29. Gretha Roos-Cohen, geboren Den Haag, 27.3.1900, overleden Zwijndrecht, 16.1.1990, 89 jaar. Weduwe van Bernard Roos. |
|
| 30. Emanuel Zadoks, geboren Dordrecht, 24.4.1909, overleden Bussum, 24.6.1990, 81 jaar. Echtgenoot van Ida Hester van den Bergh.
Zie verhaal 39. |
|
| 31. Rebecca Harriet Waaker-Samson, geboren Paramaribo, 28.11.1942, overleden Papendrecht, 27.2.1991, 48 jaar. Echtgenote van Robert Waaker. |
|
| 32. Gesina Cohen-Keesje, geboren Velsen, 1.4.1906, overleden Amersfoort, 8.12.1998, 92 jaar. Weduwe van Meijer Michiel Cohen.
Zie verhaal 258. |
|
| 33. Aaltje Saartje van Huiden-Lezer, geboren Assen, 22.5.1917, overleden Amsterdam, 11.3.2002, 84 jaar. Weduwe van Max van Huiden.
Zie verhaal 94. |
|
| 34. Ida Hester Zadoks-van den Bergh, geboren Dordrecht, 21.11.1910, overleden Dordrecht, 30.1.2003, 92 jaar. Weduwe van Emanuel Zadoks.
Zie verhaal 39. |
|
| 35. Jacobus Izak (‘Bob’) de Vries, geboren Groningen, 20.3.1930, overleden Zwijndrecht, 30.11.2013, 83 jaar. Echtgenoot van Naatje (‘Nanny’) Gokkes, Amsterdam, 2.8.1929, overleden Zwijndrecht, 28.12.2018, 89 jaar. (Van Jacobus zijn nog geen gegevens ingevoerd in ‘Het Stenen Archief’). |
|
 |
Jacobus Izak (‘Bob’) de Vries, overleden in 2013, lijkt de laatste overledene van de Dordtse begraafplaats, maar dat klopt niet. Zijn vrouw Naatje Gokkes is er in 2018 ook begraven. Op de steen voor Jacobus ligt nog een kleinere steen, voor familielid Herman Isidoor de Vries, die in Auschwitz is omgebracht. Er zijn nog enkele stenen op de begraafplaats die aan vermoorde, onbegraven joden herinneren. |
Elders
Wat aan deze lijst opvalt, is dat lang niet alle overledenen in Dordrecht zijn geboren, verreweg de meesten zelfs niet. Dat is natuurlijk ook niet zo vreemd. Door huwelijk kan men in een andere woonplaats terechtkomen. Van de 35 personen op de lijst geldt dat 22 van hen van elders komen, uit binnen- en soms ook buitenland − drie uit Duitsland bijvoorbeeld, één uit Suriname en één uit de Sovjet-Unie.
Dit zijn zoal de niet-Dordtse geboortegemeenten van de overledenen: Lübeck, Zierikzee, Giessendam, Drzrnski, Winschoten, Rotterdam, Den Haag, Neede, Sliedrecht, Heerjansdam, Zevenbergen, Gronau, Mönchengladbach, Amsterdam, Finsterwolde, Roermond, Meppel, Paramaribo, Velsen en Assen.
De joodse begraafplaats van Dordrecht is een regionale. De dichtstbijzijnde is die van Strijen, een andere die van Gorinchem. Afkomstig uit naburige gemeenten zijn er vier mensen in Dordrecht begraven: Sliedrecht, Zwijndrecht (2) en Papendrecht. Maar veel meer mensen zijn verder weg van Dordrecht overleden, door een ongeval of medische oorzaak, en toch alsnog in Dordrecht begraven. Misschien gebeurde dat omdat de overledenen een band hadden (gehad) met Dordrecht: ze waren er geboren of hun partners of familieleden woonden er. Men wilde ze in ieder geval dichtbij hebben.
Voorbeelden van niet-Dordtse overlijdensgemeenten zijn: Kopenhagen, Loosduinen, Tergnier (Frankrijk), Enschede, Amersfoort, Rotterdam, Den Haag en Amsterdam.
Tot slot: de lijst is bijgewerkt tot en met 2003. Maar dat wil niet zeggen dat zij volledig is. Uit eigen waarneming weet de redactie dat in 2013 en 2018 Bob de Vries en zijn vrouw Nancy Gokkes op de begraafplaats zijn begraven. Hun namen komen echter nog niet voor op de website ‘Het Stenen Archief’.
Blijkbaar wordt deze niet regelmatig geactualiseerd.
 |
Alexander Hirsj heet eigenlijk Korsunsky. Volgens de Amsterdamse persoonskaart is hij op 10 november 1948 in Sliedrecht gaan wonen, samen met zijn vrouw Dorothea Krekel. |
 |
Alexander Hirsj heet eigenlijk Korsunsky, blijkt uit deze advertentie uit het NIW van 24.10.1952. |
Opvallend
Op enkele overledenen is ingezoomd. Over hen zijn korte biografische schetsen samengesteld. De aanleiding hiervoor was dat zij om een bepaalde reden opvielen. Die reden valt op te maken uit de stukjes.
Bij het natrekken van gegevens over Alexander Hirsj (nummer 5) bijvoorbeeld ontstond enige verwarring. Nergens was via archieven iets naders over hem te vinden; het spoor liep digitaal dood. Toen de redactie van deze site daarop de Dordtse archiefonderzoekster Erica van Dooremalen raadpleegde, deelde ze mee dat zij deze kwestie in 2019 zelf al eens heeft uitgezocht.
Wat blijkt? Alexander Hirsj is een zoon van Avraham Hirsj en Golda (achternaam onbekend). Maar in de overlijdensadvertentie die Rozetta (‘Ro’) den Hartog (adres: A664 in Sliedrecht) voor hem plaatste in het Nieuw Israëlitisch Weekblad van 24 oktober 1952, wordt Alexander geen Hirsj, maar Korsunsky genoemd. Den Hartog noemt hem “mijn liefste vriend” en meldt dat Alexander tot “mijn diepe droefheid” is overleden in het Academisch Ziekenhuis in Leiden.
In de Leidse overlijdensakte wordt Alexander ook Korsunsky genoemd, maar is de geboorteplaats een andere dan op de grafsteen: Tshigirin in Rusland in plaats van Drzrnski. (Of is Drzrnski mogelijk de Russische spelling van de plaatsnaam?) Verder staat er dat Alexander horlogemaker van beroep was, en dat hij getrouwd was met Dorothea Krekel (Langbeke, Duitsland, 15.2.1885). Als zijn vader wordt genoemd: Abrabram Hirsh Korsunsky. Dit verklaart enigszins dat ‘Hirsj’, maar laat ook zien dat de achternaam op de grafsteen van Alexander niet helemaal correct is.
Westerbork
Uit de persoonskaart in het Amsterdamse Stadsarchief valt nog meer op te maken: dat Alexander en Dorothea op 26 augustus 1920 in het Duitse Herborn zijn getrouwd, en op 2.2.1939 in Rotterdam gingen wonen, aan de Quarantainestraat 1. Vier dagen later verhuisden zij al naar Amsterdam, naar de Zeeburgerdijk 321; vandaar de Amsterdamse persoonskaart. Vervolgens gingen zij op 26.4.1939 naar Sluis in Zeeuws-Vlaanderen.
In Sliedrecht belandden zij pas in 1948, op 10 november. Hun adres daar? Dat was A664, hetzelfde adres als van Rozetta den Hartog (zie ook verhaal 274) − de enige overlevende van de familie Den Hartog. Het blijkt verder dat Alexander en Dorothea in de tussenliggende (oorlogs)jaren in kamp Westerbork hebben gezeten, of althans Dorothea: er staat namelijk op de kaart: 17 juli 1940 Westerbork “vr. kamp”. Op 14 juli 1943 woonden zij weer in Amsterdam, in de Muiderstraat op nummer 14-16 huis, op 1 juni 1943 werd het wéér Westerbork.
Maar opnieuw mochten zij het blijkbaar verlaten, want op 10 november 1943 doken zij op in de Graaf Florisstraat, op nummer 1 AI, op 17 november verhuisden zij naar de Uithoornstraat 20 huis, en bleven er tot november 1948. Alexander en zijn echtgenote hebben kennelijk kans gezien uit de vernietigingskampen van de Duitsers te blijven, zoveel wordt wel duidelijk.
Rechtschapen
Bij de begraving van Emanuel Benedictus (nummer 7) op 14 oktober 1953 was volgens De Dordtenaar “praktisch heel de Joodse gemeente aanwezig, terwijl voorts tal van personen uit de kringen van geld- en effectenhandel, het verdere zakenleven en de vele vrienden van de overledene hartelijke blijken van hun medeleven gaven”. Benedictus,65 jaar geworden, was in leven oud-procuratiehouder van de Amsterdamse en Incassobank, daarnaast penningmeester van de Joodse gemeente in Dordrecht, oprichter en bestuurslid van de Dordtse afdeling van de Zionistenbond.
Sprekers omschreven hem als “een rechtschapen mens en trouwe vriend”, “hij had altoos een prettige sfeer om zich heen.” De heer L. Preger uit Rotterdam zei namens de Joodse kerkeraad en het ressort Rotterdam waartoe Dordrecht ook behoort: “De heer Benedictus verwaarloosde de grote lijnen van de gehele Joodse gemeenschap niet en hij was altijd bereid offers te brengen. Ook hielp hij velen, die door omstandigheden in moeilijkheden waren geraakt.”
 |
Jehoedah Eliazer Stodel is de enige overledene op de begraafplaats van na de oorlog. Hij is geboren in 1949 en al in 1957 gestorven. |
De jongste
Jehoedah Eliazer Stodel (nummer 12) is op de Dordtse begraafplaats de allereerste overledene die na de oorlog is geboren, en hij is er ook de jongste. Hij is slechts zeven jaar oud geworden. Jehoedah kwam uit Sliedrecht, waar hij in 1949 ter wereld kwam als zoon van Nathan Levie Stodel (1911-1999) en Elisabeth (‘Betty’) van der Kar (1912-1989), en als broertje van Janny en Annetje.
Een welbekende joodse Dordtenaar was Jacques Duits (nummer 17) van het Advertentiebureau Duits. Hij stierf op 17 juni 1967, 83 jaar oud. Op de begraafplaats waren talrijke familieleden, vrienden en relaties aanwezig, toen Duits ten grave werd gedragen. De Dordtenaar schreef er een uitgebreid verslag over. Max van Huiden, voorzitter van de Nederlandse Zionistenbond afdeling Dordrecht zei dat Duits behoorde “tot de oude garde van de Nederlandse Zionisten”. “Wegens zijn verdiensten” is hij op zijn tachtigste verjaardag daarom ingeschreven in het Gouden Boek van Israël.
“Tot het laatste ogenblik was hij solidair met het leven en het lijden van het Joodse volk. Hij behoorde tot de generatie, die onvervangbaar is.” Ook L. Nieuweg van de Nederlands Israëlitische Gemeenschap Dordrecht prees Duits, “als iemand die zich voor iedereen en alles interesseerde en aan wie ook de Joodse gemeenschap veel te danken heeft”. Namens het personeel van het advertentiebureau zei J. v.d. Linden dat Duits “een werkgever met vaderlijke gevoelens” was.
 |
Jacques Duits was in Dordrecht tamelijk bekend als de eigenaar van een advertentiebureau aan de Blekersdijk. Dit is het verslag van zijn begrafenis in ‘De Dordtenaar’ van 21 juni 1967. |
 |
Rebecca Harriet Waaker-Samson is geboren in Paramaribo, in november 1942. Zij overleed in Papendrecht, in februari 1991. |
Zwijndrecht
Wie is eigenlijk Bernard Roos (nummer 27)? Zijn naam was de Dordtse werkgroep Stolpersteine niet bekend. Dat bleek bij nadere research ook niet zo onlogisch: Bernard zowel als zijn vrouw Gretha (‘Grietje’) Cohen zijn overleden in Zwijndrecht. Zij zijn de twee Zwijndrechtenaren op de lijst.
Gretha is op 27 maart 1900 geboren in Den Haag, hij op 21 mei 1901 in Meppel. Gretha is een dochter van Benjamin Cohen en Eva van der Wijk, hij een zoon van Hein Roos en Amalia Rosenberg. Bernard trouwde met Gretha in Den Haag op 6 juli 1932, toen hij 31 was en zij 32.
Rebecca Harriet Samson (nummer 31) is in de oorlog geboren, op 28 november 1942, maar heeft deze niet meegemaakt: zij leefde in Paramaribo, als dochter van René Abraham Samson en Rebecca Robles. Op 31 mei 1966 trouwde deze Surinaamse met Robert (‘Rob’) Waaker, een Amsterdammer, geboren op 31 december 1939. Zij kregen twee kinderen: Stephanie Bracha en Yaël Dora. Hun moeder is in Papendrecht overleden, op 27 februari 1991; hun vader op 17 januari 2021. Hij is begraven op de joodse begraafplaats van de Liberaal Joodse gemeente in Enschede.
***
Aan verschillende overledenen zijn elders op deze website al artikelen gewijd, of zij komen daar in voor. In de lijst is het nummer van dat verhaal erbij gezet.
[Met medewerking van Erica van Dooremalen]
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
