Het voorbije joodse dordrecht

Leonard B. Ornstein bestaat in
Nederland niet als slachtoffer
* Noors struikelsteentje voor Dordtse Leonard Ornstein

Duitse Gedenkbuch van nazi-slachtoffers

In het Duitse Gedenkbuch van nazi-slachtoffers komt Leonard
(abusievelijk met een ‘h’ geschreven) wel voor. Van Leonard kan
hier geen enkele foto worden getoond, ook niet van andere familieleden.
Er zijn geen openbare foto’s aangetroffen, netzomin als nabestaanden.
Foto Bundesarchiv

Ook het leven van Leonard Benjamin Ornstein eindigde gruwelijk in Auschwitz, op 3 maart 1943. Maar als slachtoffer van de Holocaust bestaat hij in Nederland niet.
        Op de lijsten van de Oorlogsgravenstichting ontbreekt hij. Op de website Joods Monument, die alle 104.000 Nederlandse Holocaustslachtoffers gedenkt en beschrijft, komt hij niet voor.
        Ironisch genoeg wordt zijn lot wel erkend in het Gedenkbuch van het Bundesarchiv, een boek dat is gewijd aan alle Opfer der Verfolgung der Juden unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933-1945. Wie de website ervan bezoekt en ‘Ornstein, Leonhard’ (met foutieve ‘h’) intikt, ziet het staan: dat hij op 2 maart 1943 vanuit Berlijn is vervoerd naar Vernichtungslager Auschwitz, om daar een dag later nietsontziend te worden vermoord.
        Leonard Ornstein is niet van Duitse afkomst, maar een geboren Rotterdammer. Dat hij niettemin in een nog wel Duits gedenkboek wordt gememoreerd, komt misschien door die drie woorden die ook nog bij zijn naam staan: Wohnhaft in Berlin. Maar het is lachwekkend om Ornstein een ingezetene van Berlijn te noemen. Naspeuringen leverden op dat hij in Noorwegen is gearresteerd, per schip naar de (tegenwoordig Poolse) havenstad Stettin aan de rivier de Oder is getransporteerd, en dat hij op weg naar de dood in de trein Berlijn is gepasseerd. Meer was het niet.
        Nog eigenaardiger is dat Ornstein niet eens joods was. Zowel op zijn Rotterdamse als op zijn Dordtse gezinskaart staat dat hij “geen” geloof had.
        Wie precies was nu eigenlijk Leonard Benjamin Ornstein, een koopman die zich aanvankelijk Cohen noemde, van wie twee van de vier kinderen in Dordrecht zijn geboren - kinderen die zich lieten naturaliseren tot Brits onderdaan en Ornstein veranderen in Ormiston? Hun vader Leonard is de enige van het gezin die is omgebracht door de nazi’s, de overigen woonden onaanraakbaar in Engeland.
        Maar in Nederland bestaat Ornstein weer niet als oorlogsslachtoffer; hij zal niet herdacht worden.

achternamen van vader Cohen en moeder Ornstein

Eind eervorige eeuw werden de achternamen van vader Cohen en moeder Ornstein allebei gebruikt, zoals dit knipsel uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 23.11.1893 laat zien.
Foto Delpher

Achternaam
Toen Leonard Benjamin ter wereld kwam, op 23 juli 1868 in Rotterdam, kreeg hij zoals te doen gebruikelijk de achternaam van zijn vader, Cohen. Pas decennia later ging hij zich – om onbekende reden − ineens met de achternaam van zijn moeder tooien, Ornstein. De naamsverwisseling stichtte verwarring bij het uitpluizen van Ornstein’s genealogische herkomst, en dat was nog niet eens het enige: nog veel meer eigenaardigheden doemden al zoekend op.
        Er is zelfs een poos geweest dat Leonard Benjamin beide achternamen gebruikte. Dit valt te lezen in enkele berichten over faillissementen, die worden behandeld door de arrondissementsrechtbank in Rotterdam. Een voorbeeld, uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 23.11.1893: om “10½ uur” heeft de tweede verificatie plaats, meldt de krant, van het faillissement van “de handelsvennootschap onder de firma M.S. Cohen en Zonen en hare individuele leeden”.
        Die leden zijn: “Mozes Samuel Cohen, Gustav Samuel Cohen en Leonard Benjamin Cohen (de beide laatste zich ook noemenden en schrijvenden Cohen Ornstein)”.

Rotterdamse gezinskaart voor de familie Cohen

Een uitsnede van de Rotterdamse gezinskaart voor de familie Cohen.
Negen kinderen hebben Mozes en Dina al gekregen, later kwam in 1880 Sophie Natalie er als tiende bij.
Foto Gemeentearchief Rotterdam


Antonia Lommerde, de vrouw van Leonard Ornstein, is bevallen van een dochter

Antonia Lommerde, de vrouw van Leonard Ornstein, is bevallen van een dochter, meldt de Dordrechtsche Courantop 29.8.1902. Het is Leonarde Antonia, geboren op 25 augustus.
Foto Regionaal Archief Dordrecht (RAD)

Dienstboden
Leonard Cohen was niet het eerste kind van koopman Mozes Samuel Cohen (Numansdorp, 26.7.1838 – Rotterdam, 19.6.1898) en Dina Ornstein (Nijmegen, 15.7.1836 – Rotterdam, 17.6.1927), maar de derde. En na hem kwamen nog zeven broers en zussen. De eerste twee kinderen, Estella (1863) en Margretha Leonard (1865), waren in Brielle geboren, vanaf Leonard Benjamin werd Rotterdam, de stad waar Mozes en zijn vrouw op 13.2.1867 waren neergestreken, de geboorteplaats.
        Dit zijn hun namen: Gustav Samuel (1870), Josephine (1871), Richard Nathan (1873), Salomon Nathan (1874), Frederika Sophia Berthe (1876), Maria Dina Clara (1878) en als laatste Sophie Natalie (1880). Ze zijn allemaal joods. Op de Rotterdamse gezinskaart staat ‘Israe’ genoteerd. De familie, die woonde aan de Wijnstraat 137 en 134 en aan de Diergaardesingel 84, beschikte over twee dienstboden, meldt deze kaart ook: nichtje Kaatje Cohen (1851) uit Middelburg en Jaapje Hoek (1855) uit Oud-Beijerland.
        Een sprong voorwaarts: in de nieuwe eeuw, op 30 mei 1901, trouwt Leonard Benjamin, zich inmiddels Ornstein noemend, in Rotterdam met naaister Antonia Helena Lommerde (buurtschap Broek bij Waddinxveen, 11.12.1862). Zij, dochter van Jan Leendert Lommerde en Elizabeth Vendelo, is Nederlands Hervormd. Op 6 juni 1901 betrekken ze een woning aan de Schietbaanlaan 19.
        De gezinskaart toont eigenaardige details. Leonard Benjamin laat ten eerste registreren dat hij geen geloof meer heeft. Verder blijkt hij zojuist uit Johannesburg te zijn gekomen, evenals Antonia. En beiden hebben al een kind.
        Antonia woonde vanaf 10 oktober 1881 in Rotterdam, in Delfshaven, en baarde op 3.2.1884 Petronella Bartholomea, die ze liet inschrijven als een Lommerde. Op 17.9.1897 emigreerde ze naar Zuid-Afrika, waar ze klaarblijkelijk Leonard Benjamin heeft ontmoet. In Muizenberg wordt op 27.11.1899 Helena Ellen Dina Elizabeth geboren, die als achternaam Ornstein krijgt. Waarschijnlijk is dit een (tweede) voorhuwelijkse dochter van Antonia. Het doet er verder ook niet toe: beide kinderen zijn bij het huwelijk door beide ouders erkend.

Moeder Antonia woont in die tijd aan de Groenmarkt 5

Moeder Antonia woont in die tijd (1,5 jaar) aan de Groenmarkt 5 (ook nu nog: 5), boven de toenmalige sociëteit De Vriendschap.
Foto Redactie Website

Dordrecht
Avontuurlijk en reislustig blijven de beide echtelieden. Op 26 juli 1901, dus nog geen twee maanden na de bruiloft, verlaten ze met beide kinderen Rotterdam alweer, om zich te vestigen in Londen. Op 19 mei 1904 melden ze zich weer terug in Rotterdam en gaan wonen aan de Spoorsingel 40. Maar: het gezin heeft zich plots gewijzigd.
        Vader Leonard is niet meer aanwezig, staat althans niet meer op de gezinskaart en er blijkt een kind te zijn bijgekomen: Leonarde Antonia Ornstein.
        Dit meisje is tussendoor in Dordrecht geboren, op 25 augustus 1902. Op de geboorteakte staat dat de bevalling om 21 uur plaatshad in huis nummer 5 aan de Groenmarkt, en dat de vader verhinderd was. De geboorte is vermeld in de Dordrechtsche Courant van 29 augustus. Groenmarkt 5 (ook nu: 5) is overigens volgens het adresboek van 1901 het adres van sociëteit De Vriendschap, van koffiehuishouder Wijnhoven. Vermoedelijk mocht moeder Ornstein er zolang inwonen met haar kinderen.
        In een Dordts register met namen van ‘tijdelijk in Dordrecht verblijvende personen’ staat nog iets merkwaardigs. Het gezin Ornstein kwam niet vanuit Londen naar Dordrecht, maar vanuit Zuid-Afrika. En het keerde ook weer terug naar dat land, op 11 februari 1904.
        De Ornsteins, minus de vader, hebben al met al dus bijna 1,5 jaar in Dordrecht doorgebracht. Maar daar bleef het niet bij. De Rotterdamse gezinskaart laat zien dat de Ornsteins er op 19 mei 1904, krap drie maanden na hun terugkeer naar Zuid-Afrika, in Rotterdam weer terugkeerden, zoals al even gemeld. Dat verblijf duurt tot 13 maart 1906, een kleine twee jaar. Nog steeds is er geen sprake (meer) van vader Leonard.

Julien Leonard Adriaan, geboren 11 juli

Vijf jaar later volgt een zoon, aldus de Dordrechtsche Courant van 15.7.1907: Julien Leonard Adriaan, geboren 11 juli.
Foto RAD

Zwanger
Op 14 maart 1906 duiken de Ornsteins weer op in Dordrecht. Moeder Antonia blijkt opnieuw zwanger. Ze betrekken een woning aan de Varkenmarkt 36 rood (nu: 48; gesloopt). Op 11 juli 1907 bevalt zij van Julien Leonard Adriaan Ornstein. De familie blijft, nog altijd zonder de vader, in Dordrecht wonen tot 5 oktober 1909, 3,5 jaar dit keer. Haar laatste woonadres was de Adriaan van Bleijenburgstraat 12 (nu: 16). Van alle gezinsleden noteert de ambtenaar van de burgerlijke stand dat zij NH zijn, en er twee dienstboden inwonen: Willempje Hokken (1878) uit Oud-Beijerland en Hendrika Magdalena van den Adel (1886) uit Dordrecht.
        Het hele gezin, moeder met vier kinderen, emigreert vervolgens naar het Verenigd Koninkrijk, en zal dit land na alle rondreizen tussen Zuid-Afrika, Rotterdam, Londen en Dordrecht, ook niet meer verlaten. Leonard Benjamin Ornstein is volledig uit zicht, misschien als gevolg van een echtscheiding: op de Dordtse gezinskaart staat namelijk dat Antonia “hoofd” van het gezin is.(* zie aanvulling)
        Wat gebeurde er in navolgende decennia? Drie gebeurtenissen kwamen tevoorschijn tijdens de digitale zoektocht met behulp van Google. Begin 1927, een precieze datum is vooralsnog niet gevonden, sterft moeder Antonia in Willesden, een noordwestelijke wijk in Londen. Zij is 64 jaar oud geworden.
        Haar jongste zoon Julien, Dordtenaar van geboorte, laat zich in december 1929 naturaliseren tot Brits onderdaan. Het benodigde certificaat wordt hem verstrekt op de 23ste december, op zijn woonadres in Londen. Op 15 april 1938 trouwde deze Julien in het Schotse Edinburgh, in St. Giles’ Cathedral, met Grace Evelyn May Boss.
        Leonarde Antonia, de vrouw die in Dordrecht is geboren, is vrij jong overleden, op 35-jarige leeftijd in maart 1938. Ze woonde in de voorname wijk Kensington.

Dordtse gezinskaart wijst Antonia aan als hoofd van het gezin

De Dordtse gezinskaart wijst Antonia aan als hoofd van het gezin, haar man Leonard wordt helemaal niet meer genoemd. Vermoedelijk is het echtpaar gescheiden.


Dit keer woont het gezin aan de Adriaan van Bleijenburgstraat 12

Dit keer woont het gezin (3,5 jaar) aan de Adriaan van Bleijenburgstraat 12 (nu: 16).
Foto Redactie Website

Oorlog
Grotere sprong voorwaarts, naar begin jaren veertig: Europa is verwikkeld in een verwoestende oorlog. Leonard Benjamin Ornstein, kennelijk op de vlucht geslagen voor de jodenverdelgende Duitsers, wordt in oktober 1942 gearresteerd in Noorwegen, in Øyer, een zuidelijk dorp met zo’n 4800 inwoners.
        In een artikel, in 2008 geschreven door Tore Pryser, de inmiddels met emeritaat zijnde professor geschiedenis van het Lillehammer University College, staat dat Leonard (die hier abuselijk andersom wordt genoemd: Benjamin Leonard Ornstein) werd opgepakt in het lokale Nermo-hotel.
        Een citaat: “Verschillende keren was hij gewaarschuwd en was hem ook gevraagd of hij niet beter zo snel mogelijk de grens met (het ogenschijnlijk neutrale, red.) Zweden kon oversteken. Maar Ornstein antwoordde steeds, volgens Anita Smestad, dat ‘wat gebeurt, gebeurt’. Deze fatalistische instelling kenmerkte meerdere joden voordat zij werden gearresteerd.”
        Pryser sluit af met de mededeling dat Ornstein werd opgesloten in Grini, een gevangenis buiten Oslo, van 10 oktober 1942 tot 24 februari 1943. “Wat er met hem is gebeurd, is onduidelijk, maar waarschijnlijk eindigde ook zijn leven in de gaskamer. Zijn bezittingen zijn verkocht tijdens een veiling in Lillehammer, in april 1943.”
        Het artikel van Pryser was uiteraard in het Noors geschreven. Maar Nanna Egidius, medewerkster van de historische vereniging van Øyer (Øyer og Tretten Historielag), die wij benaderden om informatie, vertaalde de tekst in het Engels. Zij kon bovendien belangrijke aanvullende gegevens verstrekken.
        Zo is de genoemde Anita Smestad-Basberg een dochter van de dominee in Øyer, vertelt Egidius. Haar citaat is afkomstig uit het jaarboek 1981 van de historische vereniging van Lillehammer. Egidius betwijfelt verder of Ornstein wel in het Nermo-hotel is gearresteerd. “Het hotel was bezet en werd vanaf het begin van de oorlog gebruikt als hoofdkwartier voor Duitse activiteiten in de regio. Het is veel waarschijnlijker dat hij daarheen is gebracht en dat zijn arrestatie er is geregistreerd.”

Nermo Hotell in het Noorse Øyer

Zo zag het Nermo Hotell in het Noorse Øyer er in vroeger tijden uit. Tijdens de oorlog was het een regionaal nazi-hoofdkwartier. Leonard Ornstein werd hier ingeschreven als arrestant.
foto Website Nermo Hotell


mevrouw S.N. Kaan-Cohen is overleden

Het Nieuws van den Dag bericht op 28.11.1941 dat in Den Haag mevrouw S.N. Kaan-Cohen is overleden. Dit de jongste zus van Leonard. Zij was in 1902 getrouwd met Jacob Kaan.
Sophie Nathalie wordt op Joods Monument niet vermeld als Holocaust-slachtoffer, wel twee zussen van haar:
Josephine en Frederika.
Foto Delpher

Schip
Nanna Egidius denkt te weten wat Leonard is overkomen. Zij wijst erop dat de meesten van de 770 joden die zijn gedeporteerd, in 1942 en 1943 groepsgewijs met vier schepen zijn vervoerd van Noorwegen naar Duitsland, op uiteenlopende dagen. De laatste groep vertrok op 24 februari 1943, opgesloten in het schip Gotenland.
        Ornstein bevond zich aan boord van dit vaartuig. Dat blijkt zonder meer uit een boek met lijsten over de deportatie van joden uit Noorwegen, geschreven door Christina Ottosen, getiteld Historien om nordmenn i tysk fangenskap 1940-45: I slik en natt: historien om deportasjonen av jøder fra Norge (Oslo: Aschehoug, 1995). Op pagina 381 staat Leonard, als zijnde geboren op 23.07.68, gearresteerd op 26.10.1942, verscheept op 24.02.1943. De Gotenland arriveerde in Stettin, indertijd nog een Duitse zeehaven, op 27 februari.
        De gevangenen werden daar een trein ingejaagd, die via Berlijn naar Auschwitz reed en er op 3 maart 1943 aankwam. Egidius: “Er wordt op de lijst geen (getatoeëerd) gevangennummer genoemd in de laatste kolom. Dit betekent dat Ornstein rechtstreeks naar de gaskamers is gebracht.”

Veilig
Leonard Benjamin Ornstein is de enige van zijn gezin die is vernietigd. Zijn kinderen zaten veilig in Engeland. Maar hij is niet de enige van zijn eigen familie die is omgebracht. Van zijn negen broers en zussen deelden enkelen zijn gruwelijke lot.
        Josephine Cohen bijvoorbeeld, kind nummer vijf van Mozes Samuel en Dina, is ook vermoord in Auschwitz, op 21.9.1942, tegelijk met haar man, de diamantbewerker Aäron Polk (Amsterdam, 14.4.1877). Frederika Sophie Berthe (‘Bettie’), kind nummer acht, is ook al in Auschwitz omgebracht, op 14.2.1943, samen met haar zoon, de kantoorbediende mr. dr. Gustaaf Frederik Ornstein (Utrecht, 6.1.1913).
        Frederika, getrouwd met Daniël Ornstein (Nijmegen, 1875 – Galtür, 1933), had drie kinderen, van wie Betty Dina (Amsterdam, 1903) voor de oorlog verhuisde naar Palestina. Zij overleefde de oorlog, in tegenstelling tot haar andere broer, de bankbediende Hans Daniël (Amsterdam, 29.1.1914). Die is vergast in Mauthausen, op 7 september 1942.
        Deze twee zussen van Leonard komen voor op de website Joods Monument, als erkende slachtoffers van de Holocaust. Leonard zelf ontbreekt hier echter volledig.
        De Duitsers herdenken hem in het Gedenkbuch. En het Israëlische onderzoekscentrum Yad Vashem heeft hem opgenomen in The Central Database of Shoah Victims’ Names, zich baserend op weer een ander gedenkboek, namelijk dat van Berlijn: het Gedenkbuch Berlins der jüdischen Opfer des Nazionalsocialismus (in 1995 samengesteld door de Freie Universität en het Zentralinstitut für sozialwissenstaftliche Forschung). Uit dit boek valt overigens af te leiden dat Leonard destijds met Transport 32 van Berlijn naar zijn wisse dood is afgevoerd.
        Maar voor Joods Monument en de Oorlogsgravenstichting is Leonard een onzichtbare jood; een schrijnende omissie.

Julien en Helen Ornstein lieten hun achternaam veranderen in Ormiston

Julien en Helen Ornstein lieten, in respectievelijk 1946 en 1947, hun achternaam veranderen in Ormiston,
zo blijkt uit mededelingen in The London Gazette.
Foto’s The London Gazette

Naamsverandering
Hun vader is in de oorlog door de Duitsers tot as verbrand, maar hoe verging het daarna de drie resterende, ongeschonden gebleven kinderen?
        Van twee van hen, Helen Ellen en Julien, is achterhaald dat zij beiden hun achternaam hebben laten veranderen, van Ornstein in Ormiston. Helen Ellen, die in Londen als spinster (alleenstaande) woonde in het statige 12 Vicarage Court en arts was geworden, deed dat per 3 juni 1947. Het besluit is gepubliceerd in The London Gazette van 6 juni. Helen Ellen, die pensioneerde als assistant Medical Officer of Health, stierf op 22 januari 1973, op een ander adres in Vicarage Court, op nummer 28.
        In hetzelfde jaar stierf ook Petronella Bartholomea. Zij, in april 1915 getrouwd met ene heer Mason, ging heen op 13 juni 1973, in East Sutton, Kent.
        Helen Ellen liet tenminste haar voornamen nog intact. Dat deed haar broer Julien niet. Hij maakte van Julien Leonard Adriaan, Julian Leonard Adrian, per 13 november 1946. Julian overleed op 8 januari 1996 in Weybridge, Surrey, als een gepensioneerd financier.
        Hij was de laatste Ornstein die Dordrecht nog heeft gekend. Met zijn dood is deze familie voorbij.

Helen Ormiston, arts van beroep, overleed in januari 1973

Helen Ormiston, arts van beroep, overleed in januari 1973. Zij, alleenstaand, woonde in dit appartementengebouw aan Vicarage Court in Londen.
Foto Google Street View


(m.m.v. Erica van Dooremalen)

* Het vermoeden dat Antonia Lommerde en Leonard Ornstein gescheiden zijn (omdat Antonia in het bevolkingsregister als hoofd van het gezin staat aangemerkt en Leonard niet meer wordt genoemd), is onterecht, meldde Rien Lommerde uit Alblasserdam begin 2019 in een e-mail aan de redactie.
        Lommerde is een ver familielid van Antonia. “Zij is een kleindochter van een broer van mijn bet-overgrootvader.” Maar dat is niet de enige reden dat hij reageerde op bovenstaand verhaal. Rien Lommerde is al jaren bezig met de geschiedenis van zijn familie, en heeft na alle navorsingen dus enig recht van spreken. Zijn familie is overigens overzichtelijk. “Iedereen die in Nederland Lommerde heet, behoort tot 1 familie, die begint omstreeks het jaar 1500 in Bergambacht, waar ze nog Lommert heette. Door verbastering is het Lommerde geworden.”
        Over het vermoeden van een scheiding schrijft Lommerde: “Leonard was handelaar in wijnen, zoals blijkt uit de trouwakte en meerdere inschrijvingen in bevolkingsregisters. Dat verklaart ook de vele verhuizingen. Dat Antonia ook vaak alleen staat vermeld, met de kinderen, kan dus ook komen dat haar man op pad was als handelsreiziger.” Hij vervolgt: “Antonia was zelf van zeer eenvoudige (en arme) komaf. Ze kwam uit een groot gezin, zij was zevende van tien kinderen. Antonia is een van de twee zussen, die door hun huwelijk, in de wat betere stand terecht zijn gekomen. Ze woonde altijd in dure huizen en had dienstbodes, dus er was nog duidelijk een echtgenoot die betaalde. Verder zijn al haar later geboren kinderen aangegeven als Ornstein. Ook bij de inschrijvingen in het bevolkingsregister, waar zij als hoofd van het gezin staat aangegeven, staat er de ‘H’ van gehuwd.”
        Om deze redenen achtte Rien Lommerde het onwaarschijnlijk dat Antonia en Leonard gescheiden waren, althans tot de tijd dat ze naar Engeland zijn geëmigreerd. Wat er in Engeland verder is gebeurd, was hem in eerste aanleg onbekend. Maar in een latere e-mail meldde hij aanvullend: “Er blijkt in Engeland een testamentenregister te zijn, namelijk England and Wales, National Index of Wills and Administrations, 1858-1957. Ook Antonia bleek een testament te hebben. Hierin is te vinden dat Antonia is overleden op 5 februari 1927. Haar testament is geopend op 28 mei 1927 in Middlesex, waar haar dochter woonde. Antonia wordt hierin nog steeds Ornstein genoemd en Leonard Benjamin Ornstein is de eerste begunstigde in het testament, haar schoonzoon en dochter als tweede. Hiermee denk ik te kunnen stellen dat Antonia en Leonard tot op het laatste moment getrouwd zijn geweest.”

Noors struikelsteentje voor
Dordtse Leonard Ornstein

Het is onalledaags, en daarom het signaleren alleszins waard: in het Oost-Noorse stadje Lillehammer is een Stolperstein geplaatst voor de joods-Rotterdamse, deels Dordtse zakenman Leonard Benjamin Ornstein. Het struikelsteentje is samen met nog twee andere aangebracht op het adres Jernbanetorget 2, waar zich het station bevindt.

station van Lillehammer

Het station van Lillehammer, waar de Stolpersteine op 3 juni 2021 werden aangebracht.
Foto Google Streetview

Omweg
De Dordtse werkgroep Stolpersteine is van het bestaan van dit steentje op de hoogte gebracht via nogal een omweg, door Marcel Huisman uit Twello. Dat zit zo: Huisman is bezig zijn familiegeschiedenis uit te pluizen. Tijdens zijn zoektocht naar nabestaanden van de Amsterdamse familie Trebitsch kwam hij in contact met Magnhild Apeland in Lillehammer, een gemeente met zo’n 28.000 inwoners.
        Over ‘Lilyhammer’ zijn twee tv-series gemaakt, een Noorse komedieserie en een Noors-Amerikaans misdaaddrama. Beide zijn te zien geweest op Netflix. Maar dit terzijde.
        Magnhild Apeland is namens de provincie (Innlandet fylkeskommune) waarin de gemeente Lillehammer ligt, verbonden aan het lokale Stolpersteine-project. Snublesteiner heten ze in dit land, waar er inmiddels honderden zijn gelegd, zie de kaart op de website Snublestein.no. Normaal gesproken worden struikelstenen aangebracht in de stoep bij de laatste woning van vermoorde joden. Dit is bijvoorbeeld in Dordrecht het geval. Maar dit is geen voorgeschreven verplichting. In Berlijn zijn, ander voorbeeld, ook Stolpersteine geplaatst voor overlevende joden.

website Snublestein.no

De pagina gewijd aan Leonard Ornstein op de website ‘Snublestein.no’, meldt dat er van hem geen foto beschikbaar is.
Ook de Dordtse werkgroep heeft er geen.
Foto Website ‘Snublestein.no’

Deportatie
In Lillehammer is nog een andere reden gehanteerd: daar herdenken ze óók de joden die in 1942 zijn gedeporteerd uit Noorwegen – zoals Leonard Ornstein.
        Apeland vroeg Huisman om contact op te nemen met de Dordtse werkgroep. Waarschijnlijk had zij, of hij, het uitgebreide verhaal over Ornstein ontdekt dat onder verhaal 131 op deze website staat. Zij wilde weten of er misschien een foto beschikbaar is van Leonard of er na publicatie nieuwe informatie over hem beschikbaar is gekomen en ten slotte: of er nog nabestaanden van broers of zussen van Leonard zijn gevonden.
        Op al die vragen was helaas maar één antwoord mogelijk: ‘Neen’. Na plaatsing op de website, in oktober 2016, is er in 2019 maar één reactie gekomen – niet van de familie Ornstein, maar van een ver familielid van Antonia Lommerde, de vrouw van Leonard. Die reactie, van Rien Lommerde uit Alblasserdam, staat onder het hoofdverhaal. Zoals hierboven te lezen is, heeft het gezin Ornstein tweemaal in Dordrecht gewoond en zijn twee van de vier kinderen er geboren: Leonarde Antonia (25.8.1902; Groenmarkt 5) en Leonard Adriaan (11.7.1907; Varkenmarkt 36 rood).

struikelstenen zijn neergelegd bij het station van Lillehammer

Zeven struikelstenen zijn neergelegd bij het station van Lillehammer.
Het steentje voor Ornstein ligt temidden van drie ervan.
Foto Innlandet Fylkeskommune

Doorreis
De werkgroep kon Magnhild Apeland dus niet werkelijk helpen, maar ontdekte zo wel dat er voor Leonard een steentje in Lillehammer is aangebracht.
        De website Snublestein.no bestaat sinds november 2015 en is een dienst die wordt geleverd door het Jødisk (Joods) Museum in Oslo. Zij wordt doorlopend ge-update, steeds bijvoorbeeld als er nieuwe steentjes zijn gelegd. Het gedenksteentje voor Leonard werd aangebracht op 3 juni 2021, op YouTube is een reportage ervan te zien, zie: youtube.com/watch?v=HWFYXtImdBg
        In de korte levensbeschrijving over Leonard staat dat hij in het voorjaar van 1940, met zijn gezin wonend in Londen, op doorreis in Noorwegen was. Onderweg brak de oorlog uit en op 9 april volgde de invasie. Hij kon onmogelijk terugkeren naar Engeland.
        Op 22 september 1942 Leonard werd in het Langseth-pension in Lillehammer gearresteerd door de Sicherheitspolizei en afgevoerd naar het concentratiekamp Grini in het Noorse Bærum. Vandaar werd hij per vrachtschip Gotenland op 25 februari 1942 via Berlijn naar Stettin in Polen getransporteerd en daarvandaan naar Auschwitz. Hij werd er meteen naar de gaskamers gestuurd en stierf op 3 maart 1943.
        De steentjes die direct aan weerszijden van dat voor Leonard liggen in Lillehammer, herdenken:
        Mathilde Marta Leopold-Zeller (Züntersbach, 17.3.1882) en
        Stephanie Hirsch (Berlijn, 10.10.1875), die ook in Auschwitz zijn vermoord, beiden op 1 december 1942.
In totaal werden er echter zeven stenen op deze locatie gemetseld, ook voor:
        Julie Elias (Berlijn, 6.6.1866 – Lillehammer, 23.8.1943) en
        haar zoon dr. Carl Ludwig Elias (Berlijn, 19.9.1891 – Auschwitz, 1.12.1942),
        Ludwig Trebitsch (Wenen, 20.12.1867 – Lillehammer, februari 1942) en
        zijn vrouw Karoline Trebitsch-Salzer (Wenen, 3.9.1880 – Auschwitz, 3.3.1943).






< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'