Het voorbije joodse dordrecht
Uitgelicht: Margaretha Hes,
eega van de Dordtse Simon
 |
Op deze kaart van de Joodsche Raad staat het lot van Margaretha en haar echtgenoot Simon kil genoteerd, in rode letters: op 3 maart 1944 werden zij tegelijk op transport gezet, naar Auschwitz |
Elders op deze website wordt Margaretha den Hartog-Hes, echtgenote van Simon den Hartog uit Dordrecht, weliswaar her en der genoemd, maar steeds zijdelings, terloops bijna.
In dit verhaal wordt haar recht gedaan. Hier is zij de hoofdpersoon. Haar leven wordt geschetst, een leven dat net als dat van haar man bot werd beëindigd in Auschwitz, op een en dezelfde dag: 6 maart 1944. Hij is 43 geworden, zij 34.
Volledigheidshalve blijven vanzelfsprekend haar familieleden en die van haar echtgenoot Simon hier niet onvermeld. Beide families waren joods, beide families hebben de gevolgen van het moordzuchtige nazibewind lijfelijk ondervonden. Maar er zijn (schaarse) overlevenden – zoals nog zal blijken.
Een portret van twee gehavende gezinnen.
 |
De huwelijksakte van Simon en Margaretha. Zij trouwden op 23 april 1939 in Oss, de geboorteplaats van de bruid. |
Bruiloft
Op 23 april 1930 trouwde Simon den Hartog, in Dordrecht geboren op 19 mei 1900 en procuratiehouder en commies van beroep, in Oss als 29-jarige met de veel jongere, want 21-jarige Margaretha Hes. Zij is geboren in Veghel, op 29 maart 1909. In de huwelijksakte staat dat Simon kantoorbediende van beroep was, en opmerkelijk genoeg op dat moment in Berlijn woonde. Aan te nemen valt dat hij daar werkte. Margaretha heeft geen beroep.
Al even opvallend is dat de wederzijdse ouders afwezig waren. Het echtpaar trouwde in tegenwoordigheid van drie getuigen, familieleden:
1. Jacob Monnickendam (47), een oom van Margaretha, koopman van beroep en wonend in Tilburg,
2. Ruben Kalker (47), een oom van Simon en weesvader, wonend te Rotterdam en ten slotte
3. Philip Nathan den Hartog (26), een broer van Simon, wonend in Rotterdam, daar werkzaam als manufacturier.
Waarom de ouders van het bruidspaar bij de plechtigheid ontbraken, wordt niet vermeld. Zij leefden in ieder geval nog wel. En hoe Simon van Dordrecht via Berlijn in Oss is geraakt, kan evenmin worden verduidelijkt. Het enige dat onweerlegbaar gebeurde, is dat Margaretha twee dagen na het huwelijk naar Berlijn vertrok, op de 25ste. Dit blijkt uit de gezinskaart van haar vader David Nathan Hes, waarop dit vertrek genoteerd is.
Met andere woorden: Margaretha volgde haar echtgenoot naar de Duitse hoofdstad. Op enig moment zijn zij weer teruggekeerd naar Nederland, naar Oss, waar zij een woning betrokken op het adres Kruisstraat 89.
Op Simons persoonskaart in het archief van de Joodse Raad staat dat hij op 10 december 1943 belandde in Barak 67 van Kamp Westerbork. Op 3 maart 1944 werd hij op transport gezet naar Auschwitz, waar hij op de 6de werd hingerichtet. Margaretha ‘vergezelde’ hem op deze tocht naar de dood: zij bevond zich op dezelfde dag in dezelfde barak in Westerbork en ging op dezelfde 3de maart naar Auschwitz.
 |
Volgens de gezinskaart van haar vader vertrok dochter Margaretha op 25 april 1930 naar Berlijn, |
Vijf kinderen
Van wie stamde Simon nu af?
Zijn vader is Benjamin Hartog, geboren in Heerjansdam op 26 maart 1869. Zijn moeder heet Carolina Braadbaart, geboren in Dordrecht op 12 maart 1876. Benjamin en Caroline trouwden op 16 augustus 1899 in Dordrecht.
1. Simon was het eerste kind dat zij kregen, in Dordrecht op 19 mei 1900. Daarna volgden
2. Saartje (Dordrecht, 21 april 1902) en
3. Philip Nathan (Dordrecht, 8 december 1903).
Carolina Hes, de vrouw van Simon, komt uit een groter gezin. Haar vader is de koopman David Nathan Hes (Oss, 1 januari 1883), haar moeder Elisabeth Monnickendam (Veghel, 11 juni 1881). Carolina was niet hun eerste kind, maar het tweede. In totaal kregen David en Elisabeth vijf kinderen, die hieronder wordt genoemd, in volgorde van geboorte:
1. Margaretha (Veghel, 29.3.1909).
2. Carolina (‘Lien’, Veghel, 14.6.1910).
3. Rosa Louise (Veghel, 14.11.1911).
4. Gustaaf (Oss, 11.1.1914).
5. Estella (Oss, 11.9.1915).
Moeder Elisabeth, een dochter van Gabriel en Carolina Monnickendam, overleed voortijdig in Den Bosch op 27 september 1932, 51 jaar oud. Volgens de website Vruger.nl, waarop Marita van Brussel schrijft over gebeurtenissen ‘in de marge van de geschiedenis’, heeft een schoolvriendin van Elisabeth, Ella Colthof, samen met twee vriendinnen daarop in het Nieuw Israëlitisch Weekblad “een eigen overlijdensbericht geplaatst, met de gevoelige tekst: ‘Dit heengaan gevoelen wij door haar vriendschappelijken omgang als een groot verlies.’”
Weduwnaar David hertrouwde vijf jaar later, op 19 oktober 1937, in Arnhem met de al even joodse Johanna Elise Philips. Zij is geboren in deze gemeente en was 45 jaar oud toen zij David, die 54 jaar oud was inmiddels, haar ja-woord gaf. Dit huwelijk heeft niet tot kinderen geleid.
Zoals te zien is aan hun geboorteplaatsen, is het gezin Hes verhuisd. Toen Carolina werd geboren, woonden David en Elisabeth nog in Veghel, in de Hoogstraat. In 1913 verhuisde het gezin naar Oss, naar het adres Walstraat 44. Nog weer later werd het Dr. Hermanslaan 6 in die plaats.
 |
De kamplijsten van Margaretha en Simon. Zij zijn tegelijk vermoord in Auschwitz, op 6 maart 1944. |
 |
David Nathan Hes, de vader van Margaretha, werd volgens deze kamplijst op 16 juli 1943 in Sobibor omgebracht. |
Overlevenden
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het grootste deel van deze beide families vermoord. Slechts drie kinderen van David en Elisabeth hebben de Holocaust weten te overleven.
Margaretha, de hoofdpersoon van dit artikel, is omgebracht in Auschwitz, op 6 maart 1944, in de leeftijd van 34 jaar. Carolina, kind nummer 2, is zo’n overlevende. Zij is 86 jaar oud geworden, en overleden bij een verkeersongeluk in het Belgische Bouillon, op 20 augustus 1990. Carolina was op 24 januari 1939 in Oss als 26-jarige in het huwelijk getreden met de twee jaar oudere Salomon Hekscher. Het huwelijk werd ingezegend in de synagoge van Oss, meldt Marita van Brussel, vervolgens was er een receptie in Hotel Luijk. Het stel ging vervolgens in Coevorden wonen. Niet alleen Carolina, maar ook haar man overleefde de oorlog.
Kind nummer 3, Rosa Louise, heeft het eveneens gered. Zij trouwde na de oorlog, op 16 april 1948, in Oss op 36-jarige leeftijd met de 45-jarige Maurits de Leeuw (Enschede, 19 april 1902). Maurits is overleden, nog altijd wonend in Oss, op 6 juni 1954, als 62-jarige. Rosa stierf zestien jaar later, op 19 december 1980, 69 jaar oud.
Dr. Gustaaf Hes, haar eveneens overlevende broer van 1914, is Oss ook trouw gebleven. Gustaaf werkte, aldus Marita, bij de firma Organon in Oss. Hij werd door de Joodse Raad aangewezen als plaatselijk hoofdvertegenwoordiger voor zijn woonplaats. Marita: “Na zijn ontslag bij Organon als gevolg van het arbeidsverbod (Arbeitseinsatz) werd hij benoemd tot leraar aan de joodse middelbare school in Den Bosch.” Hij overleed op 5 mei 2002 in Oss, als 88-jarige.
 |
De overlijdensakten van zowel David Nathan Hes en die van zijn dochter Margaretha |
 |
 |
Struikelstenen, voor David Nathan, zijn tweede vrouw Johanna Philips |
Vermoord
Maar hoe is het de overige familieleden vergaan, met name de ouders van zowel de Dordtse Simon den Hartog en die van zijn echtgenote Margaretha Hes? Het zal nauwelijks meer verbazen: zij zijn allen omgebracht.
De vader en moeder van Simon waren Benjamin Hartog en Carolina Braadbaart. Zij zijn tegelijk vergast, in Sobibor op 9 juli 1943, hij is 74 geworden, zij 67.
De ouders van Margaretha waren David Nathan Hes en, zoals gemeld: Elisabeth Monnickendam. Hij eindigde in Sobibor op 16 juli 1943, 60 jaar oud. Elisabeth stierf al in Den Bosch op 27 september 1932 (51), zo is hierboven gemeld. David Nathan’s tweede vrouw Johanna Elise Philips, werd in Sobibor vermoord, op 16 juli 1943, 50 jaar oud.
Het overlijden van David en Johanna is pas in 1950 bekend geworden bij de gemeente Oss, zo schrijft op 25 augustus de Ambtenaar van de Burgerlijke Stand in hun overlijdensakte. De Minister van Justitie had hem schriftelijk op de hoogte gesteld van hun beider dood in Sobibor, zodat hun overlijden nu officieel geregistreerd kon worden.
In Oss, op het voormalige woonadres van de familie Hes (Dr. Hermanslaan 6), zijn drie Stolpersteine geplaatst – voor David, zijn tweede vrouw Johanna en dochter Estella. Dat gebeurde op 23 juli 2011; het waren de allereerste steentjes voor deze gemeente. In totaal zijn er in Oss 265 struikelstenen aangebracht geworden.
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
