NIEUWS
Museum 1940-1945 herontdekt in
depot lijst met joodse groepsfoto’s
In één van de expositiezalen van het Museum 1940-1945 is begin 2022 prominent een lijst met zes foto’s van vooroorlogse Dordts-joodse groepen opgehangen, die het al veel langer in bezit had. De foto’s zijn niet alle uniek, ze zijn op één na ook te vinden in de beeldbank van het Regionaal Archief Dordrecht (RAD). Maar de schenker van de foto’s, Meijer Levisson, heeft op aparte stroken papier de namen getypt van de afgebeelde personen. Die namen waren lang niet in alle gevallen bekend, en dat maakt de lijst lokaal-historisch hoogst bijzonder.
 |
 |
Dit is de lijst zoals het museum die kreeg van Meijer Levisson. Bovenin staat: ‘Joods Dordrecht Toen’. |
Geen idee
Het staat vast dat de geboren Dordtenaar Meijer Levisson, die op 19 augustus 1995 in Papendrecht is overleden, de lijst heeft afgestaan aan het museum. Onderaan de lijst is namelijk een fotootje van Levisson geplakt, met daarnaast de tekst: “Foto’s en namen beschikbaar gesteld door de heer Meijer Levisson”. Maar wanneer dit is gebeurd, is (nog) niet achterhaald. Jette Levisson, de gepensioneerde dochter van Meijer, kan het desgevraagd ook niet vertellen. Zij heeft “werkelijk geen idee”.
Uit het feit dat Meijer Levisson dezelfde foto’s in bezit had als het Dordtse archief, valt af te leiden dat van de foto’s meerdere exemplaren zijn afgedrukt, die misschien wel gewoon gekocht konden worden. Zoals bijvoorbeeld klassenfoto’s voor de hele klas beschikbaar komen, en foto’s van voetbalteams via acties van supermarkten. Op de foto’s van Levisson zijn consequent met een soort witte stift nummers bij de afgebeelde personen gezet, nummers die verwijzen naar namen op de papierstroken. Bij de foto’s in de beeldbank is daar niet altijd sprake van: bij twee foto’s ontbreken de namen, één foto komt zelfs niet voor in de beeldbank. Dit is waarschijnlijk een privéfoto.
Meijer Levisson, geboren op 22 december 1916, is een telg van de omvangrijke familie Levisson, aan wie op deze Stolpersteine-website een uitgebreid verhaal is gewijd, nummer 149. Zijn vader is de uit Rusland afkomstige slaapsteehouder Mozes Levisson (Klikow, 25.5.1858), zijn moeder Jette de Boers (Amsterdam, 6.1.1877). Mozes had met zijn eerste, op 19 april 1901 overleden, echtgenote Rebecka Becker (Riga, 1.4.1857), vier kinderen gekregen. Met Jette, met wie hij op 30 oktober 1901 trouwde, kwamen er nog eens tien bij. Met de twaalf nog levende kinderen gingen Mozes en Jette op 28 september 1910 vanuit Oldenzaal in Dordrecht wonen, aan de Torenstraat op nummer 24 (gesloopt). Hier kwam Meijer ter wereld.
 |
Het museum aan de Nieuwehaven. Het bestuur ervan is vorig jaar op aandrang van de gemeente ingrijpend veranderd. |
Een doos
Vermoedelijk heeft Meijer Levisson de lijst met groepsfoto’s ergens tussen 1990 en 1994 aan het museum gegeven. De exacte datum is niet bekend, omdat het complete archief daarop nog moet worden onderzocht, vertelt bestuursvoorzitter Ed Vermeulen. De lijst is “recentelijk ontdekt in ons depot” – en hangt nu zichtbaar in een expositiezaal. Dat de lijst pas onlangs überhaupt tevoorschijn kwam, komt doordat het museum “vanwege een herinrichting alles aan het inventariseren is”. (Hierover verderop meer).
Jette Levisson, de geraadpleegde dochter van Meijer, vertelt dat zij van het bestaan van de lijst niets afweet. Zij weet ook niet of de lijst door hemzelf of via een ander in het museum terecht is gekomen. “Mijn vader heeft thuis bijna nooit gesproken over zijn jeugd of afkomst. Een jaar geleden is mijn moeder op 103-jarige leeftijd overleden en ik heb een doos staan met nog niet uitgezochte foto’s.” In die doos zou ze “graag ook” de groepsfoto’s uit het museum stoppen; de redactie van deze Stolpersteine heeft ze haar digitaal toegestuurd, inclusief de bijschriften met namen.
Zij noemt nog Miep Levisson, de zus van haar vader. Ook over haar is een artikel verschenen op deze website, nummer 3. “Mijn vader kwam regelmatig bij zijn jongere zus, Miep Levisson, die ook niet meer leeft. Ik vermoed dat zij met elkaar wél over thuis spraken. Zij waren samen ondergedoken in de oorlog. Misschien heeft Miep hem gevraagd om foto's te brengen?” Maar dat gist ze maar, ze “weet het niet”. In die trant van onwetendheid besluit ze ook haar e-mail: “Ik zag net nog een handgeschreven briefje van mijn vader met de volgende tekst: ‘Ik had nog zo graag willen blijven.’ En ik had hem nog zoveel willen vragen.”
 |
De huidige bestuursvoorzitter, Ed Vermeulen. In de nieuwe opzet gaat het museum onder zijn leiding veel meer aandacht besteden aan het in de oorlog verdwenen joodse volksdeel van Dordrecht. |
Vervangen
In de oude opzet van het museum, onder voorzitterschap van de ex-politieagent Theo Berendsen, werd aan de – in de oorlog grotendeels vermoorde– joodse gemeenschap van Dordrecht slechts aandacht besteed in een schamele, smalle vitrine. Het museum kwam door de overvloed aan oorlogsspullen eerder over als oorlogsverheerlijkend dan als oorlogsduidend. Ed Vermeulen trad in mei 2021 aan als nieuwe bestuursvoorzitter, nadat de gemeente als subsidiegever (50.000 euro per jaar) op een reorganisatie had aangedrongen. Ook de secretaris en penningmeester werden vervangen.
Vermeulen is in het dagelijks leven directeur-grootaandeelhouder (DGA) van een bouwkundig adviesbureau in Dordrecht. Hij is daarnaast van 1998 tot 2010 twaalf jaar raadslid geweest voor de VVD, waarvan vijf jaar als fractievoorzitter. Andere functies die hij heeft vervuld, zijn: bestuursvoorzitter van de VVD-Drechtsteden en Gorinchem (tien jaar), lid van de algemene vergadering van waterschap De Hollandse Delta (vier jaar) en lid van de raad van toezicht van de VVV in Dordrecht (vijf jaar).
Onder zijn leiding gaat het museum, dat beschikt over meerdere vrijwilligers, meer tonen van joods Dordrecht, zegt hij. “Uiteindelijk willen we een belangrijke collectie opzetten van de joodse gemeenschap tijdens de oorlogsjaren. Die gemeenschap is onderbelicht gebleven. Eerder was slechts een deel van de (kleine) collectie daarover inderdaad ondergebracht in een enkele vitrine. In ons museum en depot is overigens niet veel materiaal dat we kunnen tentoonstellen, maar wat we hebben, kunnen we nu in vitrines laten zien. En wat we niet kunnen laten zien, zal digitaal bereikbaar worden gemaakt. Het origineel kunnen we op verzoek uit ons depot halen.”
Correcties
De foto’s die Meijer Levisson ingelijst aan het museum heeft afgestaan, staan hieronder afgebeeld, compleet met de aangeleverde ‘namenbriefjes’. Ter wille van de leesbaarheid worden die namen eronder nog eens genoemd, zij het dat de namen onder, in plaats van naast, elkaar zijn gezet. Ook wordt aangegeven welk nummer de foto heeft in de beeldbank van het archief, en zo mogelijk wanneer de foto is gemaakt.
De spelling van de namen zoals Levisson die tikte, is weergegeven. Maar waar deze na het raadplegen van archieven niet correct was, heeft de redactie de spelling gecorrigeerd. De ‘ij’ is bijvoorbeeld door Meijer consequent als ‘y’ geschreven. Dat is veranderd in ‘ij’. En bijvoorbeeld H.H.Suisstraat moest worden: Heer Heymansuysstraat, of Siemon Simon.
Meijer Levisson heeft overigens velen van de afgebeelde personen persoonlijk gekend. Hij staat als scholier, of als voetballer, op meerdere foto’s met klas- en clubgenoten. Zodoende kon hij ze moeiteloos identificeren. Toch heeft hij hier en daar bij een persoon moeten melden: “Onbekend”.
 |
 |
Bestuursleden, mogelijk ook ouders, en leden van de voetbal- en korfbalvereniging ‘Hakadoer’ in Dordrecht, gefotografeerd op 31 oktober 1932. Daaronder de namenlijst, getypt door Meijer Levisson. |
Foto 1: Voetbal- en korfbaclub ‘Hakadoer’, 31 oktober 1932. Heeft in de beeldbank nummer 552_303870. | ||||
1. Herman Hartoch (= den Hartog), slager te Zwijndrecht |
16. Karel Meijer, slagerij Vriesestraat te Dordrecht |
27. Onbekend |
||
[Het RAD vult bij deze foto aan, dat ‘Hakadoer’ speelde op het sportterrein van de Dordrechtse Bond van Lichamelijke Ontwikkeling (DB van LO) aan de Jacob Catsstraat. Hanneke Bonnewit-Leviticus vroeg het archief elf jaar geleden, in 2011, of zij een kopie van de foto kon krijgen. Want zij achtte “het heel goed mogelijk” dat haar vader Harry Leviticus op de foto staat; hij was lid van Hakadoer en later scheidsrechter. “Mijn vader is in september 1942 met de rest van de familie “weggehaald”. Ik ben in mei 1943 geboren en heb hem dus nooit gekend.” Volgens RAD en Meijer Levisson staat deze Harry inderdaad op de foto, als nummer 15.] | ||||
 |
 |
Joodse gemeenteleden poseren voor de deur van de synagoge voor de Varkenmarkt, bij het 70-jarig bestaan ervan in 1926. Wie het zijn, staat op de namenlijst. |
Foto 2: Groepsportret van joodse gemeenteleden vóór de synagoge aan de Varkenmarkt, ter gelegenheid van het 70-jarig bestaan van de synagoge, in 1926. In de beeldbank heeft deze foto nummer 552_302414. | ||||
1. Louis den Hartog |
17. Henny Levisson |
38. Roosje Braadbaart
|
||
[Elf jaar geleden, in 2011, schreef een Leni Roos in de beeldbank bij deze foto: “Het meisje rechts, zij staat met de handjes voor haar buik, is mijn grootmoeder: Jacoba Cohen.” Volgens Meijer Levisson heet dit meisje echter (nr. 55) Sara de Jong. Ook een J. Molendijk reageerde, in 2012, op de foto. Hij schreef aan Leni Roos: “Weet je soms ook of de kinderen Sophia, 11 jaar oud, en Jaap (Jacob), 9 jaar oud, van de familie De Liver er opstaan? De familie De Liver woonde in het bovenhuis van mijn vader op de Ferd. Bolsingel 110 rood.” Leni antwoordde: “Helaas, ik herken en ken niemand. Dit is ver voor mijn tijd.” Uit de ‘bijschriften’ van Meijer Levisson is af te leiden op deze foto geen De Liver staat, maar wél op de vorige, nummer 2.] | ||||
 |
 |
Joodse scholieren bij de jubilerende synagoge (75 jaar) in 1931. |
Foto 3: Joodse scholieren ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de synagoge, in 1931. Deze foto heeft in de beeldbank nummer 552_304716. | ||||
1. Louis Leviticus |
17. Bep Braadbaart |
35. Sienie Cohen (= Sinie) |
||
 |
 |
Joodse scholieren (en hun namen) tijdens een schoolreisje op het strand van Scheveningen in 1931. |
Foto 4: Joodse scholieren tijdens een schoolreisje naar Scheveningen (5691 – 1931). De foto heeft in de beeldbank nummer 552_304724. | ||||
1. Karel Meijer |
5. Herman den Hartog, |
9. Mozes de Liver |
||
 |
 |
Leden van de joodse jeugdvereniging ‘Tjiara Jehuda’ in 1930. |
Foto 5: Joodse jeugdvereniging (‘Tjiara Jehuda’) in 1930. Beeldbanknummer 552_303873. | ||||
1. Siemon de Jong (= Simon) |
8. Flip Meijer |
13. Jenny Zadoks |
||
[Onderaan het briefje licht Meijer Levisson bij deze foto toe: ‘Tjira Jehuda’ was een Zionistische club, waarvan de leden zich later wilden vestigen in Erets-Israel (Het beloofde land, en wel Palestina). Om de 5 jaar werd er een sjoelfeest gevierd ter gelegenheid van het zoveeljarig bestaan. De meeste onbekenden op de foto’s zijn familieleden die van buiten de stad komen om het feest mee te vieren. Vandaar onbekend voor mij.” Het RAD veronderstelt in het bijschrift dat hier sprake is van een schoolreisje en vraagt zich af of de jeugdvereniging ‘Tseïre Jehudah’ heet.] | ||||
 |
 |
Deze foto komt niet voor in de beeldbank van het RAD. |
Foto 6: Deze foto van ‘Hakadoer’ uit 1931 komt niet voor in de beeldbank, maar wel op de Stolpersteine-website, in verhaal 40. Deze foto is voor dat artikel afgestaan door een lid van de familie Frenkel, en is dus kennelijk privé-bezit. Of de foto is algemeen verspreid geweest, maar niet overhandigd aan het archief. | ||||
1. Simon Levisson, broer van Meijer |
6. Louis Leviticus |
11.Toby den Hartog |
||
